Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік). Сяргей Балахонаў
Читать онлайн книгу.
рогам не валдайскае казы, але аднарога – вымерлай траваеднай непарнакапытнай жывёліны, чый лабавы рагавы нараст мог, паводле сярэднявечных крыніцаў, змяняць колер пад уздзеяннем атрутных рэчываў. Аднак археолаг ясна здаваў сабе справу з таго, што бальшавіцкая ўлада, якая адмаўляе Бога, будзе адмаўляць і аднарога. Адкрыццё Дубінскага абмяркоўвалася ў навуковых колах БССР кулуарна, паўшэптам. А ў 1937 г. ён быў арыштаваны і расстраляны як польскі шпіён, бо меў сваякоў у Заходняй Беларусі. Рог праходзіў па справе ў якасці рэчавага доказу, а пасля знік у спецсховах, як мноства іншых рэліквіяў беларускага народу.
Наша сённяшняя навука, згодна з савецкай традыцыяй, упарта заплюшчвае вочы на шматлікія пацверджанні існавання аднарогаў. Таму і фігуруе гэтая жывёліна ў энцыклапедыях прыдуманых і звышнатуральных істотаў. Тым часам першыя згадкі пра аднарога сустракаюцца у гімнах “Атхарва Веды” – там ён зваўся аднарогай антылопай, хоць насамрэч быў больш падобны да статнага белага каня з доўгім рогам у лобе. Аднарогаў згадвалі Ктэсій, Пліній, грэцкі “Фізіёлаг” ды іншыя крыніцы. Алегорыі, звязаныя з гэтай жывёлінай, сустракаюцца ў Бібліі. Апісанні аднарога ва ўсіх гэтых крыніцах розняцца, бо мала хто меў шчасце бачыць яго.
На тэрыторыі Беларусі аднарогі з’явіліся недзе ў сярэдзіне мезаліту. У часы Полацкага княства яны былі неад’емнай часткай беларускае фаўны. На так званай Равэнсбурскай мапе свету (Нямеччына, ХІІІ ст.), побач з гарадамі Poloscko (Полацак), Vidupsko (Віцебск) ды неідэнтыфікаваным тапонімам Scimelne (Смаленск? Шуміліна?!), намаляваны лось, зубр і аднарог, якія сімвалізуюць тагачасны жывёльны свет нашае зямлі. Пра існаванне аднарогаў сведчыць і выяўлены у Новасібірску ўрывак з пратографа Радзівілаўскага летапісу, у якім гісторыя пра паланенне Ўсяслава Чарадзея і яго наступнае княжанне ў Кіеве крыху розніцца ад традыцыйнай версіі. Так, у агульнавядомым спісе ўсё сканчаецца тым, што “…приде Белугороду Всеслав… утаився кыян бежа к Полотьску”. У знойдзеным жа дакуменце ўдакладняецца: “инорогом бежа к Полотьску”. Усяслава не дарэмна клікалі Чарадзеем: аднарога, паводле сярэднявечных уяўленняў, мог утаймаваць толькі чалавек звышнатуральнае сілы, з экстрасэнсорнымі здольнасцямі.
Таму аднарогаў рэдка прыручалі, часцей на іх проста палявалі. У сярэднявеччы лічылася, што злавіць аднарога можна толькі адным спосабам: “панну цнатлівую прывесці ў лес, абы звер, усчуўшы пах ейнай беспахібнасці, зызволіў прыйсці голаў свой пакласці ёй на ўлонне, аддаючыся у цянёты лоўчых”. Пасля паходу на полацкія землі (1084 г.), кіеўскі князь Уладзімір Манамах пісаў: “И на осень идохом с черниговци и с половци, с читьевичи к Меньску: изъехахом город, и не оставихом у него ни челедина, ни скотины, там то ж убихом трех инорогов» (гл. праўдзівы спіс “Павучанняў Манамаха”). Якім чынам князь упаляваў іх – не паведамляецца. Відаць у палоне, які ён вёў у Кіеў, былі цнатлівыя дзяўчаты, што сталіся прынадаю. У няволі звер хутка паміраў, спяваючы перад сконам надта жаласную песню.
Беларусаў заўжды ўражвала нечаканасць, з якой аднарог з’яўляўся, і хуткасць ягоных перамяшчэнняў. Не дзіва, што ён лічыўся гаспадаром беларускіх нетраў, якому вядомыя таемныя падзямельныя шляхі:
У нас індрык-звер усім звяром айцец.
А чаму індрык-звер усім звяром айцец?
Ходзіць ён па падзямеллі,
Прачышчаець руч’і да праточыны:
Куды звер пойдзець,
Там вада бруіць.
Гэтыя радкі ўзятыя з архаічнага народнага верша, занатаванага у сярэдзіне ХІХ ст. на Магілёўшчыне Фердынандам Онкельбартам.
Беларускі эміграцыйны даследчык К.Рывіч, са спасылкаю на Альберта Віюка-Каяловіча (XVІI ст.) даводзіў, што герб “Пагоня” на мяжы XIII–XІV ст. меў варыянт, на якім замест каня быў адлюстраваны аднарог. Увогуле ў беларускай геральдыцы гэты вобраз быў распаўсюджаны вельмі шырока. Герб з ягонай выяваю (“Боньча”) мелі 40 шляхецкіх фаміліяў ВКЛ, сярод якіх Асмалоўскія, Букоўскія, Булаты, Грахоўскія, Куніцкія, Раманоўскія, Шушкевічы, Яблонскія…
Ян Хрызастом Адынец (верагодна, сваяк філамата Антона Эдварда Адынца) да свайго артыкулу, прысвечанага жывёльнаму свету ВКЛ, прытачыў колькі цытатаў з неапублікаванай на той час (1815 г.) “Кронікі Быхаўца”. Між іх ёсць і такая: “… dubrowy roskoszny y rozmaitoie użytosty napołnennych, wo zwerech rożnoho rożaju, to jest nayperwey turow, żubrow, jedinorohow, łosey, oleney, sarn, rysey, kunic, lisic, biełok, hornostajew i innych rozmaitych rożajew.”. З усіх публікацыяў “Кронікі” згадкі пра аднарогаў былі выкінуты.
Паляванне на аднарога без ведамай прынады было вельмі небяспечным для жыцця паляўнічага. Таму рэлігійны дзеяч ВКЛ Рыгор Цамблак пра кожную безвыходную сітуацыю гаварыў: “Toe чынити, яко без девы еднорожца ловити – реч слиозная и крвавая”. Між тым, існавалі яшчэ сама мала чатыры спосабы палявання на гэтага звера. Мікола Гусоўскі падрабязна апісаў кожны з іх у сваёй невядомай паэме “Спеў пра аднарога”, рукапіс якой захоўваўся у бібліятэцы Ватыкану да 1942 г., а потым бясследна знік. Мяркуючы па бібліяграфічным апісанні, паэма апавядала пра княжанне Свідрыгайлы і грамадзянскую вайну ў ВКЛ 1432–1439 гг..
Апісанне ж дзікага палявання на аднарога знаходзім у “Дыярыюшы” менскага пісара Гаўрылы Асташковіча (канец ХVІ ст.). Напісаны