…i jeszcze pytanie rosyjskiego klasyka

      Wielki Dostojewski pytał kiedyś: czy świat, nasze szczęście, a nawet wieczna harmonia warte są tego, by dla ich powstania zgodzić się na jedną bodaj łzę niewinnego dziecka? I sam na to odpowiedział – nie, żaden postęp, żadna rewolucja, żadna wojna nie są tego warte. Łza dziecka przechyli zawsze szalę.

      Bał się za siebie obejrzeć…

      Zapamiętałam… Byłam zupełnie mała, ale zapamiętałam wszystko.

      Czerwiec czterdziestego pierwszego roku…

      Ostatnie, co zapamiętałam z czasów pokoju, to bajka, którą mama czytała mi przed snem. Moją ulubioną, o złotej rybce. Zawsze o coś prosiłam złotą rybkę: „Złota rybko… Kochana złota rybko…”. Moja siostrzyczka też prosiła. Ale prosiła inaczej: „Na szczupaka rozkazanie, na moje zawołanie…”. Chciałyśmy pojechać na lato do babci, i żeby tato z nami pojechał. Był taki wesoły…

      Rano obudziłam się przerażona… Zbudziły mnie jakieś nieznane odgłosy…

      Mama i tato myśleli, że śpimy, a ja leżałam obok siostry i tylko udawałam, że śpię. Widziałam, że tato długo mamę całował, całował jej twarz, dłonie, a ja się zdziwiłam, bo jeszcze nigdy tak jej nie całował. Wyszli na podwórze, trzymając się za ręce. Podbiegłam do okna i zobaczyłam, że mama zawisła tacie na szyi i nie chce go puścić. Oderwał ją od siebie i pobiegł, ale ona go dogoniła i znowu nie chciała puścić; coś do niego wołała. Ja też zaczęłam krzyczeć: „Tato! Tato!”. Siostrzyczka i braciszek Wasia się obudzili, a kiedy siostra zobaczyła, że płaczę, to i ona zaczęła wołać: „Tato!”. Wszyscy wybiegliśmy na ganek. „Tato!” Ojciec nas zobaczył. Pamiętam, że zasłonił głowę rękami i odszedł, nawet pobiegł. Bał się obejrzeć za siebie…

      Słońce świeciło mi prosto w twarz. Było tak ciepło… Nawet teraz nie mogę uwierzyć, że tamtego ranka ojciec poszedł na wojnę. Byłam zupełnie mała, ale już wtedy wiedziałam, że widzę go ostatni raz. Że już się z nim nie zobaczę. Byłam całkiem… całkiem mała.

      Tak to mi się połączyło w pamięci, że wojna jest wtedy, kiedy nie ma taty…

      A potem zapamiętałam czarne niebo i czarny samolot. Przy szosie leży nasza mama z rozpostartymi rękami. Prosimy, żeby wstała, a ona nie wstaje. Nie rusza się. Żołnierze zawinęli mamę w pałatkę i zakopali w piachu, tam gdzie leżała. Krzyczeliśmy i prosili: „Nie zakopujcie naszej mamusi. Ona się obudzi i pójdziemy dalej”. Po piachu łaziły jakieś żuki… Nie mogłam sobie wyobrazić, jak mama tam będzie mieszkała z nimi pod ziemią… Jak ją potem odnajdziemy? Kto napisze o tym do tatusia?

      Któryś z żołnierzy pytał mnie: „Dziewczynko, jak masz na imię?”. A ja zapomniałam… „Dziewczynko, jak się nazywasz?”. Nie pamiętałam… Siedzieliśmy koło mogiłki mamy do wieczora, dopóki nas nie zabrali i nie posadzili na wóz. Wóz pełen dzieci. Wiózł nas jakiś dziadek, który wszystkich zbierał po drodze. Przyjechaliśmy do obcej wsi, obcy ludzie wzięli nas do swoich domów.

      Długo nic nie mówiłam. Tylko patrzyłam.

      Potem pamiętam lato. Jasne lato. Obca kobieta głaszcze mnie po głowie. Zaczynam płakać. Zaczynam mówić… Opowiadać o mamie i tacie. Jak tato uciekał przed nami i nawet się nie obejrzał… Jak mama leżała… Jak żuki łaziły po piachu…

      Kobieta głaszcze mnie po głowie. Wtedy właśnie zrozumiałam, że jest podobna do mojej mamy…

      Mój pierwszy i ostatni papieros…

      Słońce… I niezwykła cisza. Niepojęte milczenie. Ranek pierwszego dnia wojny.

      Nasza sąsiadka, żona wojskowego, wyszła na dwór cała zapłakana. Szepnęła coś do mamy i dała jej znak, że trzeba być cicho. Każdy bał się mówić na głos o tym, co się stało, nawet wtedy, kiedy już usłyszał nowinę, no bo ten i ów już się dowiedział. Ale nie chciał, żeby go nazwali prowokatorem. Panikarzem. Tego się bali bardziej niż wojny. Ludzie się bali… To teraz tak myślę… I oczywiście nikt nie wierzył. Gdzież tam! Nasze wojsko czuwa na granicy, nasi przywódcy – na Kremlu! Kraj jest znakomicie broniony, niedostępny dla wrogów! To wtedy tak myślałem… Byłem pionierem.

      Kręciliśmy gałką radia. Czekaliśmy na to, co powie Stalin. Jego głos był potrzebny. Ale Stalin nic nie powiedział. W końcu przemówił Mołotow… Wszyscy słuchali. Mołotow ogłosił, że wybuchła wojna. A jednak nikt jeszcze w to nie wierzył. Gdzie jest Stalin?

      Nad miasto nadleciały samoloty… Dziesiątki nieznanych nam samolotów. Z krzyżami. Przesłoniły niebo, nawet słońce. Okropne! Poleciały bomby… Nieustannie słychać było wybuchy. Łoskot. Wszystko działo się jak we śnie… Nie na jawie… Nie byłem już malutki, pamiętam swoje ówczesne uczucia. Swój strach, który rozpełzał się po całym ciele. Po wszystkich słowach, myślach. Wybiegliśmy z domu, pędzili ulicami nie wiadomo dokąd… Wydawało mi się, że miasta już nie ma, zostały tylko ruiny. Dym. Ogień. Ktoś powiedział, że trzeba biec na cmentarz, bo cmentarza nie będą bombardować. Po co zrzucać bomby na nieżywych? W naszej dzielnicy był wielki cmentarz żydowski, rosły na nim stare drzewa. No więc wszyscy się tam rzucili, tysiące ludzi zebrały się na cmentarzu. Przyciskali się do kamiennych płyt, chowali za nimi.

      Przesiedzieliśmy tam z mamą do wieczora. Nikt dookoła nie wypowiedział słowa „wojna”, słyszałem inne słowo: „prowokacja”. Wszyscy je powtarzali. Mówili, że lada chwila nasze wojska przejdą do kontrataku. Stalin dał rozkaz. Wierzyliśmy w to.

      Ale syreny fabryczne na peryferiach Mińska huczały przez całą noc…

      Pierwsi zabici…

      Najpierw zobaczyłem zabitego konia… Zaraz potem – zabitą kobietę… To mnie zdziwiło. Myślałem, że na wojnie zabija się tylko mężczyzn.

      Obudziłem się rano. Chciałem się zerwać z łóżka, ale przypomniałem sobie, że jest wojna,