Монгол ард түмэн. Хэл, шилжилт хөдөлгөөн, гааль. Андрей Тихомиров
Читать онлайн книгу.
ба суурийн аль алиныг нь баар эсвэл лог дээрээс лог хэлбэрээр суулгасан. Цонхгүй 6 эсвэл 8 нүүрсний модон байшин. Дээвэр нь утаа, гэрэлтүүлгийн хувьд том нээлтэй байдаг. Дээврийг дөрвөн тулгуур – тенги дээр суурилуулсан. Заримдаа таазыг зохион байгуулдаг байв. Модон байшингийн хаалга урд зүг чиглэв. Өрөө нь баруун, эрэгтэй, зүүн, эмэгтэй, тал хуваагджээ. Байшингийн төвд гал зуух байв. Хана дагуу вандан сандлууд байв. Модон байшингийн тавиурын хаалганы зүүн талд гэр ахуйн сав суулга. Баруун талд нь авдар, зочдод зориулсан ширээ байдаг. Эрт дээр үеэс мал, амьтны гаралтай ургамлын гаралтай хоол хүнс нь хоол хүнсэнд ихээхэн байр эзэлдэг байв. Ирээдүйд зориулж тусгай исгэлэн (курунга) исгэлэн сүүг бэлтгэж, хатаасан аарцны масс – хуруут. Монголчуудын нэгэн адил буриадууд ногоон цай ууж, түүнд сүү асгаж, давс, цөцгийн тос, гахайн өөх оруулдаг байв. Монголд болон Буриад улсад хоол хийх үеэр гэдэс цайруулах нь заншил биш байдаг – тэд хэлэхдээ, булингаргүй, зочин өлсөж байгаа тул та хооллох хэрэгтэй хэвээр байна.
Буриадын овог бүр өөрийн гэсэн үндэсний хувцастай байдаг бөгөөд энэ нь маш олон янзаар (голдуу эмэгтэйчүүдийн дунд) ялгагдана. Хөндлөн Байгаль орчмын буриадуудын үндэсний хувцас нь Дэгэлээс бүрддэг – нэхий даавуугаар хийсэн, цээжний дээд хэсэгт гурвалжин хэлбэртэй, оёсон, гарын сойзоор үслэг эдлэлээр чангалдаг ханцуй, заримдаа маш үнэ цэнэтэй байдаг. Зуны улиралд дегелийг ижил төстэй зүүсэн даавууны ваараар сольж болно. Transbaikalia-д зуны дээл, ядуу – цаас, баян – торго зэргийг ихэвчлэн ашигладаг байв. Нэмэлт үед, том үслэг хүзүүвчтэй, нэг төрлийн пальто, дегелийн дээгүүр өмсдөг байв. Хүйтний улиралд, ялангуяа зам дээр – Даах бол гадуур нь ноосон даашинзаар хийсэн хувцасласан арьсаар хийсэн өргөн даашинз юм.
Эртний монголчуудын хамгийн дээд шүтээн нь Эрхэмсэг байдлын бэлгэ тэмдэг болсон Хөхэ Мөнх Тэнгри юм. Дэлхий бол эмэгтэйлэг зарчим юм. Бурхад тэнгэрт амьдардаг. Тэдний захирагч Асаранг Тэнгригийн үед селестиелүүд нэг байв. Түүнийг явсны дараа эрх баригчид Хурмаст, Ата Улаан нарыг эсэргүүцэж эхэлсэн. Үүний үр дүнд хэн ч ялж чадалгүй, Тэнгригийнхэн барууны 55 сайн, 44 зүүн муу зүйлд хуваагдаж, хоорондоо мөнхийн тэмцлийг үргэлжлүүлэв. В.В.Николаев «Чуваш өвөг дээдсийн түүх» номонд (66-67-р хуудас): «Монгол, түркүүдийн шашин шүтлэгт маш их нийтлэг зүйл байсан. Тэд Тэнгригийн дээд бурхан хэмээн шүтдэг байв. Тэнгри – Мөнх тэнгэр, нэг, өгөөмөр, бүхнийг мэддэг, шударга ёс. Энэ бол бидний толгой дээрх ердийн цэнхэр тэнгэр биш, харин тэнгэр шиг сүнс, өөр нэг бодит байдал, тэнгэрийн сүнс шиг байв. «Тэнгри» гэдэг үг нь нууцлаг, Турк биш, Монгол ч биш, Иран ч биш. «Дингир» гэдэг утгаараа «тэнгэр» гэсэн утгатай цорын ганц хэл бол Их тал нутгаас хэдэн мянган км зайд орших Ойрхи Дорнодын эртний соёл иргэншлийн хэл юм. Түүгээр ч үл барам монголчууд, түрэгүүдийн тухай анхны мэдээ гарч ирэхээс хоёр мянган жилийн өмнө тэд энэ хэлээр ярихаа больжээ. Ер нь Тэнгри нь ямар нэгэн байдлаар дүрс хэлбэрээр илэрхийлэгддэггүй байсан боловч эр хүний зарчим, хувь тавилантай холбоотой байв (Алтай, Шумерын