Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания
Читать онлайн книгу.татарга охшый шул угыл;
Ирене юка күренә —
Чичән икән Кобогыл,
Яурыны яссы, муйны озын,
Җәй тартмага кулы озын —
Мәргән икән Кобогыл;
Бармагы җиздәй маешкан —
Чибәр икән Кобогыл;
Чәче айдай балкыган —
Асыл икән Кобогыл;
Бите нурдай түгелгән —
Түрә булыр Кобогыл…
Туктамыштай олы хан
Сараенда ятып төш күрде.
Уянып уйлар бакканда,
Юранып юрау тапмады.
Сыпра сынлы суп ерау
Тора биреп тулгайдыр,
Тулгай биреп сарныйдыр[165]!
Сарныйдыр да җырлыйдыр.
Бал бөйрәккә төшкәндә,
Бал белән йөрәк пешкәндә,
Субра аны җырлайдыр:
– Мин картыңмын, картыңмын,
Күпне күргән картыңмын.
Ни күрмәгән картыңмын?
Башлык та башлык Башлык хан —
Аны күргән картыңмын;
Аннан соңгы Абыл хан —
Аны күргән картыңмын;
Аннан соңгы Кара хан —
Аны күргән картыңмын;
Аннан соңгы Ала хан[166] —
Аны күргән картыңмын;
Олы бабаң Томавыл[167] —
Аны да күргән картыңмын;
Унике тотам ук тарткан.
Тартканында өзә аткан
Аннары соңгы ир – Чыңгыз —
Мин аны күргән картыңмын!
Юклаусыз[168] үткән Яучы хан —
Аны күргән картыңмын;
Бәянду хан, Саен хан —
Аны күргән картыңмын;
Саен ханнар киткәндә,
Аннан калган картыңмын;
Тартып булат бәйләгән
Бура солтан Бәрки хан[169] —
Аннан калган картыңмын;
Өзәңгесе өзмә алтын,
Бер өзмәсе мең алтын,
Үзбәк[170] дигән хан үткән —
Аны күргән картыңмын;
Тибенгесе тезмә алтын,
Тыныйбәк[171] дигән хан үткән –
Аны да күргән картыңмын;
Аргымак бавы сум алтын
Асылбәк[172] дигән хан үткән –
Аны мин күргән картыңмын;
Ябынчасы[173] җәймә алтын,
Баш шайманы[174] чын алтын,
Манарасы кырык колач
Җанбәк[175] дигән хан үткән —
Аны мин күргән картыңмын;
Бирдебәк[176] тә хан булган,
Биреме синнән күп булган —
Аны күргән картыңмын;
Олы ханнан тугыз хан,
Кече ханнан утыз хан,
Ыгына[177] кергән картыңмын.
Карт бабагыз Туктага,
Аның углы Туйгуҗа[178] —
Аны күргән картыңмын.
Әй Туктамыш, Туктамыш,
Тик төнә көн син үзең
Яланаяк, яланбаш
Йөреп торган бала идең,
Бүген син дә хан булдың —
Сине дә күрә торамын.
Үтерә икәнең беләмен,
Үтерсәң җуяр нием бар?
Ахирәт өйгә барырмын,
Янә
165
Сарнау – көйләү, җырлау.
166
Башлык хан, Абыл хан, Кара хан, Ала хан – бу ханнар тарихта билгеле түгел.
167
Томавыл – Чыңгыз дастаннарында күренгәнчә, бу – Томавыл мәргән. Чыңгыз ханның бабасы дип күрсәтелә.
168
Юклаусыз – траурсыз.
169
Яучы хан, Бәянду хан, Саен хан, Бәрки хан – биредә Алтын Урда ханнары турында сүз бара.
170
Үзбәк – Үзбәк хан. 1312–1341 елларда Алтын Урда ханы булып торган. Урданың иң төзек, күтәренке һәм данлы вакыты шул хан заманында булган.
171
Тыныйбәк – Үзбәк хан улы. Бик аз гына хан булып тора һәм үтерелә.
172
Асылбәк – аның турында мәгълүматлар табылмады.
173
Ябынча – яңгырдан бөркәнчек яки ат ябуы.
174
Шайман – корал һәм кием көбәләре.
175
Җанбәк – 1342–1357 елларда Сарай ханы булып торган.
176
Бирдебәк – Җанбәк улы. Тарихчылар аның явыз һәм холыксыз булуын хәбәр итәләр. Хан булгач, ул барлык кардәш-ыруларын үтертеп бетергән. Үзе 1360 елда Кулна мырза та-рафыннан үтерелә. Сарай чуалышлары шул хан заманында башлана.
177
Ыгына керү – ышыгына керү, баш салу.
178
Туктага, Туйгуҗа – Туктамыш ханның бабасы белән атасы.