Əhməd bəy Ağaoğlu. Айдын Гусейнага оглы Балаев
Читать онлайн книгу.
age target="_blank" rel="nofollow" href="#img3dbe92615f3f4387b88c9799f08cbfd9.jpg"/>
Biz ya iflas etmiş köhnə ənənələrə sadiq qalaraq tamamilə yox olacağıq, ya da onlardan birdəfəlik və qəti şəkildə ayrılaraq həyatımızı yeni təməllər üzərində quracağıq.
Kərbəla və Məşhəd, yoxsa Peterburq və Paris?
Azərbaycanın dilbər guşələrinin birində, qədim Qarabağ torpağının mərkəzi olan Şuşa şəhərində yetərincə tanınmış bir ailə var idi. Bu ailənin başçısı Mirzə Həsən Qurdlar eli soyundan idi. Həmin soy bir zamanlar müasir Türkiyə ərazisindəki Ərzurum bölgəsində məskunlaşmışdı. Lakin XVIII əsrdə indiki Azərbaycan ərazisinə köçərək öncə Gəncədə, sonra isə Qarabağda yerləşdi.
Mirzə Həsənin xanımı Tazə xanım isə Qarabağın, əsasən, maldarlıqla məşğul olan və yarımköçəri həyat tərzi sürən məşhur Sarıcalılar nəslinin nümayəndəsi Rəfi bəyin qızı idi. XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra bu nəslin bəzi nümayəndələri, o cümlədən Tazə xanımın qardaşı ənənəvi məşğuliyyətlərindən əl çəkərək çar ordusunda qulluq etməyə başlamışdılar.
Qurdlar eli nəslinin Qarabağda geniş torpaq sahələri vardı. Həmin torpaqlarda, əsasən, pambıq əkilirdi. Elə ailə də daha çox pambıqçılıqdan əldə edilən gəlirlə dolanırdı.
XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı belə ailənin ənənəvi həyat tərzinə elə də ciddi dəyişikliklər gətirməmişdi. Hər halda, Mirzə Həsən təxminən belə düşünürdü: «Nə olmuş ki? Allaha şükür ki, azan oxunur, məscidlər qalır, axundlar vəz edir və bizim evdə də gecə-gündüz din ətrafında söhbətlər gedir! Ruslar malikanələrə toxunmadılar. Üstəlik, malikanə sahiblərinə zadəganlıq da verdilər!» Bir sözlə, Mirzə Həsənin sıxıntı və narahatlıq keçirməsi üçün elə də ciddi səbəb yox idi. Sonralar onun oğlu – kitabımızın qəhrəmanı Əhməd bəy Ağaoğlu özü yazırdı ki, sakit həyat sürən atası «ömründə bir kərə də olsun, Qarabağın hüdudlarından kənara çıxmadı. Qışı Qarabağın kəklik, turac və qırqovullarla bol olan düzən hissəsində, yayı isə min iki yüz metr yüksəklikdəki bir dağın başına qartal yuvası kimi qonmuş, suları buz kimi Şuşada keçirərdi. Vaxtı gələndə və kefi istəyəndə Abdallar kəndindən bir aşıq dəstəsi çağırar və «Koroğlu»dan, «Aşıq Pəri»dən, «Əsli və Kərəm»dən nəğmələr dinləyib kef edərdi. Belə bir adam üçün düşünüləcək, üzüləcək nə isə vardımı?»
Əhməd bəy Ağaoğlu qatı dindarlığı ilə seçilən belə bir ailədə 1869-cu ildə doğulmuşdu. Onun ata babası Mirzə İbrahim Şuşada islamın ən gözəl bilicilərindən sayılırdı. Atası Mirzə Həsən də dinə bağlı bir insan idi. Əhməd bəy yazırdı ki, «ondan «sən kimsən?» deyə soruşulduğu zaman «Əlhəmdülillah, Məhəmməd ümmətindənəm; İmam Əli aşiqiyəm; mənim atam Mirzə İbrahim, onun da atası Qurdlar elindən Həsən ağadır», – deyərdi. Ağlına türk olduğu əsla gəlməzdi».
Lakin etiraf etməliyik ki, bu hal o zaman istisnasız olaraq bütün Azərbaycan türkləri üçün səciyyəvi idi. Bu onların şüurunda dini mənsubiyyət hissinin dominantlıq təşkil etməsindən qaynaqlanırdı. Üzeyir bəy Hacıbəyli yazılarının birində bu durumu belə təsvir edirdi: «Bizim bir nəfərimizdən soruşsan ki:
– Sən kimsən?
Deyər: müsəlmanam.
– Hankı millətdənsən?
– Müsəlmanam.
– Nə dinindənsən?
– Müsəlman dinindən.
– Nə dili danışırsan?
– Müsəlman dili.
Halbuki özü türkdür, dini islam dini, dili də türk dilidir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur».
Əhməd bəyin əmisi, nəslin ağsaqqalı hesab edilən Hacı Mirzə Məhəmməd Şuşada böyük nüfuz sahibi idi. Maraqlı bir tarixi fakt bunu təsdiqləyir. Belə ki, 1877–1878-ci illər Osmanlı-rus müharibəsi ərəfəsində müsəlmanların rus çarına sədaqəti hakimiyyət orqanlarında şübhə doğurmağa başlayır. Bu səbəbdən də çar məmurları şəhərin azərbaycanlı əhalisinin tanınmış nümayəndələrindən tələb edirlər ki, sonuncular müsəlmanların həmin savaşda osmanlılara dəstək verməyəcəklərinə zamin dursunlar. Bir çoxları müxtəlif bəhanələrlə həmin tələbdən imtina etdikləri halda, Mirzə Məhəmməd irəli çıxaraq buna zəmanət verir. Yaxınlarının «Niyə bu ağır yükün altına girdin?» sualını isə belə cavablandırır: «Bizimkilərdə ayağa qalxacaq qədər qeyrət olsun, zərər yoxdur, mən fəda olmağa hazıram».
Qatı dindarlığı ilə fərqlənən Mirzə Məhəmmədin təşəbbüsü ilə ailəyə məxsus mülkün böyük zalında mütəmadi olaraq molla və axundlar toplaşır, islam dininin müxtəlif məsələləri ətrafında uzun-uzadı müzakirələr aparırdılar. Əhməd bəyin bütün uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü bəzən günlərlə davam edən həmin aramsız dini mübahisələr içində keçib. İllər sonra o belə məclisləri xatırlayaraq yazırdı: «Ah, bu münaqişələri nə qədər gərgin bir diqqətlə dinlərdim! Bir şey anlamazdım. Fəqət o qalın əmmaməli mollalar, o təhtülhənək, sallaşıq axundlar mənə göydən enmiş varlıqlar kimi görünürdü. Xüsusilə onların danışdığı dil məni heyran edirdi, türkcə idi, fəqət elə bir türkcə ki, mən bir tək kəlmə belə anlamırdım».
Əmisi Mirzə Məhəmməd gələcəkdə Əhməd bəyi də din xadimi kimi görmək istəyirdi. Hər halda, o hər fürsətdə kiçik Əhmədi nəzərdə tutaraq deyirdi ki, bu oğlum müctəhid1 olacaq. Bu səbəbdən təəccüblü deyil ki, altı yaşına çatdıqda bir çox digər həmyaşıdları kimi balaca Əhmədi də təhsil almaq üçün mollaxanaya verirlər.
Mollaxanada təhsil faktiki olaraq Quran mətnlərinin avazla yüksəkdən oxunması və əzbərlənməsi ilə məhdudlaşırdı. Aydındır ki, sadəcə, əzbərçiliyi təbliğ edən bu təhsil müəssisələrində uşaqların təfəkkür və intellektinin inkişaf etdirilməsindən söhbət belə gedə bilməzdi. Mollaxanaların daha bir ciddi nöqsanı burada uşaqların çarizmə tam sədaqət və mütilik ruhunda tərbiyə edilməsi idi.
Əhməd bəyin müəllimi Axund Hüseynqulunun çar II Aleksandrın 1881-ci ildə inqilabçılar tərəfindən qətlə yetirilməsinə reaksiyası bu baxımdan olduqca səciyyəvidir. Ağaoğlu xatirələrində həmin olay haqqında yazırdı: «Axund Hüseynqulu bu vaqiədən xəbər tutmuş, ta ciyərindən yaralanmış, duyduğu təsirlər altında bizim sinfə gəlmişdi. Oturan kimi kəmərindən qələm və dua kitabçasını çıxardı, bizdən bir parça kağız istədi və çox uzun papağını çıxararaq kağız üzərində düşünməyə, bir müddət sonra isə yazmağa başladı. Yazdı, pozdu və, nəhayət, bizə xitabən: «Ayağa qalxın və üzünüzü qibləyə doğru çevirin», – deyə əmr etdi.
Biz anındaca qalxdıq və cənuba doğru çevrildik.
«İndi isə dinləyin», – dedi və II Aleksandrın ölümü haqqında yazmış olduğu bir ağını bizə oxudu. Təəssüf ki, ağını unutmuşam. Fəqət çox yaxşı xatırlayıram ki, nəqəratı rusca iki kəlmədən ibarətdi. Həmin kəlmələrin mənası bu idi: «İt oğlu alçaqlar!»
Axund qatillərə küfrlər yağdırır, çarı isə mədh edərək ruhuna rəhmət diləyirdi. Eyni zamanda bizə nəsihət olaraq çarın Allah tərəfindən seçilib təyin olunduğunu bildirirdi: «Ona əl qaldıran Allaha əl qaldırmış olur, qatil isə sorğu-sualsız kafiri-mütləq olur. Çəkinin, övladlarım, bu kimi dəlalətlərə uymayın. Əks halda, qızmış olan Allah yalnız sizi deyil, bütün atalarınızı, analarınızı, əqrəbalarınızı, elinizi kökündən kəsər, yox edər».
Sonradan eşitdim ki, axund Peterburqda yeni imperatora təqdim edilmək məqsədilə ağını Qafqaz canişininə göndərmiş və müqabilində bir qədər pul ilə mükafatlandırılmışdır».
Belə bir şəraitdə mollaxanalarda tədrisin keyfiyyətinin son dərəcə aşağı səviyyədə olması tamamilə gözlənilən idi. Hətta ən qabiliyyətli şagirdlər də mollaxanalarda təhsillərini dərin biliklər əldə etmədən başa vururdular. Məsələn, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, bütün səylərinə baxmayaraq mollaxanadakı dörd illik