Vaxt var idi dünya tarixində İosif Vissarionoviç Cuqaşvili Stalindən mütləq bir rəhbər yox idi. Onun idarə etdiyi Sovet rejimindən də totalitar rejim mövcud olmamışdır.

      Nə vaxtsa tarixçilər ən böyük müstəbidləri haqqında müxtəlif fikirlər bildirəcək, onun şəxsiyyətini bir çox səviyyələrdə təhlil edəcəklər. Biz onu sadəcə bir küll halında dərk etmək niyyətində deyilik. Ən zalım rus çarlarına nəsib olmamış bir iqtidarla 30 ilə yaxın bir müddətdə Sovet İmperiyası dövründə iki yüz milyon insanın taleyi barədə hökm vermiş, Yer kürəsinin üçdə birinə sahib olmuş, bütün dinləri inkar etmiş “kommunist dini”nin “peyğəmbəri” sayılmış, totalitar rejimin ən böyük nümayəndəsi olmuş

      Stalinin necə bir demaqoq, inqilabçı, diplomat, diktator və terrorçu, marşal, general, fironlara, neronlara rəhmət oxutduran bir tiran olduğunu azad insanlar arasında bilməyənlər yoxdur. Bildiklərimizi təkrar xatırlayaq.

      1905-1917-ci illərdə Rusiya şərtləri daxilində meydana çıxmış sosialist cərəyanına mənsub adi bir inqilabçı olmuş Stalinin mumiyalanmış cəsədi indi Marksdan sonra kommunizmin ikinci lideri olmuş

      Leninin mumiyalanmış cəsədi yanındadır.

      Leninizm, Marksizm bir sistem kimi meydana gəlmişdir. Stalinizm onların hər ikisinin təkmilləşmiş

      formasıdır. Hitlerin milliyətçi-sosializm formulunu çevirib, sosial-milliyətçi kimi təqdim etmiş

      Stalinizmi anlamaq üçün Stalinin heyrətamiz şəxsiyyətini dərk etmək lazımdır. Bunun üçün bizə

      tarixçilərin Stalin barədə yazdıqları xatirələri, müşahidələri gözdən keçirmək lazım gələcək.

      Stalinizmin xarakteristik cizgilərini reallıqla təsvir edə bilmək üçün hər kəsin təsəvvüründə

      canlandırdığı Stalinlərin qarşılaşdırılmasında şübhəsiz ki, böyük bir əhəmiyyət var.

      Eyni dövrdə eyni şərtlər daxilində bir nəsilə mənsub olaraq müxtəlif zamanlarda müxtəlif şərtlər altında Stalinlə bu və ya digər şəkildə təmasda olmuş bir insan kimi xatirələrimin ona aid olan hissəsini nəşr etmək qərarına gəldim. Çar rejiminə qarşı mübarizə “Sovet istilası və əsarəti”, “Moskva yolunda”,

      “Moskvada iki il” və “Moskvadan qaçış” fəsillərini ehtiva edən bu xatirələr müasir tarixçilərin işinə

      yarayarsa, deməli, havayı əmək sərf edilməmişdir.

      Bu xatirələri Stalinin sağlığında bəzi təkliflərə rəğmən nəşr etmək istəməmişdim, çünki nəql ediləcək məqamların bir qismi süni şəkildə təhrif ediləcəkdi. İndi isə Stalin tarixə qovuşduğu üçün narahatlığa səbəb yoxdur.