Narsiste, psigopate, stalkers en sadiste. André le Roux
Читать онлайн книгу.
aan studente gewys van onbekende professore wat klas gee. Die video’s was net tien sekondes lank, met die klank af. Die studente moes die professore beoordeel op grond van vyftien eienskappe soos gewildheid, eerlikheid, bekwaamheid, ensovoorts.
Dié studente se beoordeling het merkwaardig ooreengestem met die beoordeling van ander studente wat reeds ’n hele semester by die professore klas geloop en hulle persoonlik leer ken het.
Toe het Ambady met ’n ander groep studente die tyd verkort na vyf sekondes. En weer het dié studente akkuraat geoordeel, selfs toe die video’s net twee sekondes lank was. Wanneer ons instinktiewe besluite neem, is dit net dít: instinktief en onmiddellik.
En instinktiewe besluite is dikwels betroubaarder as langoorwoë besluite, sê die skrywer-joernalis Malcolm Gladwell in Blink. Jy’t nie ’n magdom inligting nodig om te kan besluit nie. Ons lê te veel klem op “weldeurdagte” besluite.
Gladwell se definisie van fyn sny: “Die vermoë van ons onderbewuste om patrone te vind in situasies en gedrag gegrond op dun snitte ervaring.”
Fyn sny, is nuttig op ’n praktiese vlak. Jy besluit baie vinnig of daardie hond vriendelik is of nie, of die man wat van voor af aankom jou wil beroof of nie, of die verkoopsman te vertrou is of nie. Dit raak selfs makliker wanneer iemand begin praat.
Stemtoon.
Fyn sny, is ook aan die werk in spoedafsprake, waar vroue se oordeel akkurater is as mans s’n. Dis gevind vroue se oordeel met fyn sny, is oor die algemeen beter.
Aanlyn profiele soos op Facebook, met bra beperkte inligting, help mense ook om iemand beter te beoordeel. (Dis net nie te sê die inligting op grond waarvan jy afleidings maak, is altyd waar nie.)
Maar, waarsku Gladwell later in What the Dog Saw and Other Adventures, wanneer jy iemand ontmoet, word jou persepsie van hom gekleur deur die feit of jy van hom hou of nie. Daarby ontmoet jy iemand in ’n bepaalde situasie. Jy’t geen idee hoe die persoon in vele ander situasies gaan optree nie. Jy weet ook nie of hy ’n eerlike mens is, sy vrou slaan of te veel drink nie. (Of mense doodmaak in sy vrye tyd nie.) Nuwe situasies kan jou persepsie verander.
Navorsing het ook gewys mense kan sekere persoonlikheidsteurings aflei uit video’s van net dertig sekondes. Watter steuring dit is – narsisme of psigopatie, byvoorbeeld – is nie so belangrik nie. Solank jy kan agterkom: Hierdie ou is nie lekker nie.
Dis wanneer jy maar jou intuïsie kan vertrou om fyn te sny.
Die effek van bogemiddeldes
Die indruk wat jy van jouself het, is ewe belangrik.
Dis altyd effens opgeblase. Ons dink ons is net daardie bietjie slimmer, aantrekliker, vinniger of sterker as wat ander mense dink ons is. Ons is altyd ’n bietjie bo die gemiddelde. Daardie waarskuwing: “Moenie dink jy’s beter as ander mense nie,” is net ’n ideaal. Ons álmal dink ons is.
Trouens, ons is bly ons is nie soos dié of daardie mens nie.
Waarmee niks verkeerd is nie, want dis goed vir die selfbeeld en optimisme. Maar wanneer dit handuit ruk, as jy té opgeblase raak, word jy narsisties of minstens windmakerig, wat jou ongewild kan maak.
’n Toets wat wyd gebruik word om te bepaal watter dunk jy van jouself het, is die How I See Myself Scale. En keer op keer, dwarsoor die wêreld, dink die meeste mense hulle is bogemiddeld.
Wie wil nou gemiddeld wees?
Mense is dan geneig om hul suksesse toe te skryf aan hul eie vermoëns en hul mislukkings aan eksterne faktore of ander mense. Dis die selfdienende vooroordeel. Verskillende studies het inderdaad gevind as jou dunk van jouself te groot is, kan dit jou sosiale vaardighede negatief beïnvloed en selfs tot antisosiale gedrag lei. Dit kan jou vyandig teenoor ander en maklik geïrriteerd maak.
Dis ’n fyn balans om vir ’n kind te leer – tussen gesonde aanmoediging (“Mooi so!”) tot ongesonde aanmoediging (“Jy’s die beste!”). Dit kan lei tot arrogante, egosentriese en selfsugtige kinders wat altyd dink hulle weet beter.
Jy dink sélf jou kinders is bogemiddeld. Dis die Lake Wobegon-effek.
Die Lake Wobegon-effek
Lake Wobegon is ’n denkbeeldige, mitiese dorpie in Minnesota, afgelei van ’n weeklikse radioprogram wat telkens afgesluit is met: “Well, that’s the news from Lake Wobegon, where all the women are strong, all the men are good- looking, and all the children are above average.”
Wat natuurlik onmoontlik is.
Dié effek is al aangetoon by hoërskoolleerders wanneer hulle gevra word om hul eie leierskapvaardighede te beoordeel (in een opname waaraan ’n miljoen leerders deelgeneem het, het net 2% gesê hul leierskap is ondergemiddeld), en motorbestuurders oor hul eie bestuursvernuf (in ’n studie het 93% van Amerikaanse studente en 69% van Sweedse studente gedink hulle is beter bestuurders as die res). Ook kankerpasiënte oorskat hul kanse op herstel. Mense dink hulle leef oor die algemeen gesonder as hul portuurgroep.
Die verskynsel is bekend as gewaande meerderwaardigheid (illusory superiority) of positiewe illusies. Kortom, die bogemiddelde-effek. Dis ’n kognitiewe vooroordeel en geld vir jou intelligensie, hoe goed jy vaar in toetse of ander take en hoeveel positiewe persoonlikheidstrekke jy dink jy het.
Mense dink ook hulle het inherent geluk aan hul kant, sê die sielkundige en wetenskapskrywer Steven Pinker in The Better Angels of Our Nature. Die meeste mense dink hul eerste werk gaan beter wees as ander s’n, hul kinders gaan begaafder wees en hulle gaan baie oud word. Net so dink hulle die kanse is skraler as die gemiddelde mens s’n dat hulle die slagoffer sal word van ’n motorongeluk, misdaad, siekte, depressie, ongewenste swangerskap of ’n aardbewing. Ook bekend as die positiwiteits- of optimisme-vooroordeel.
“Nee, ek sal nooit betrokke raak by ’n narsis of psigopaat nie. Nie ék nie.”
Jy dink ook jy gaan ’n taak gouer klaarmaak as wat die geval is – en dit gaan jou vriende langer vat om hul take te voltooi. Die sielkundige en ekonoom Daniel Kahneman en sy medewerker Amos Tversky noem dit die planning fallacy. Dis ’n optimisme-vooroordeel. Net so dink ontwikkelaars dikwels ’n gebou gaan veel gouer opgerig word en nie so baie kos nie. (Die Sydney-operahuis is 10 jaar laat teen $102 miljoen voltooi, terwyl vir $7 miljoen begroot is.)
Wanneer mense oorselfversekerd is, sê Pinker, hou dit implikasies in vir gewelddadige optrede. As mense heeltemal rasioneel was, sou hulle ’n aanslag loods net as hulle waarskynlik sal wen en net as die voordele van sukses meer is as die verliese in so ’n geveg. Net so behoort die swakker party oor te gee sodra dit duidelik word hy kan nie wen nie.
Maar dit gebeur nie.
Soos in die Viëtnam-oorlog (1955 – 75) vir Amerikaners. En vir Suid-Afrikaners in die Bosoorlog van ’n volle 25 jaar (1965 – 90), terwyl troepe gedurig verseker is: “Ons is besig om te wen, manne!”
Maar oorlog is nie altyd “rasioneel” nie, veral nie as die leiers dink hulle is “slimmer” as die vyand nie. Reeksmoordenaars redeneer dieselfde: “Julle kan my nie vang nie, want ek’s slimmer as julle. Dis tyd vir nog ’n moord.”
Dis gevind mense met ’n ondergemiddelde IK dink hul IK is hoër as wat dit is, maar mense met ’n bogemiddelde IK onderskat hul IK. ’n Britse sielkundige het gevind mans is geneig om hul IK met vyf punte te oorskat, terwyl vroue hul IK met vyf punte onderskat.
Jy en jou selfbeeld
Kenners het lank geglo geweld spruit uit ’n lae selfbeeld of slegte eiewaarde, met ander woorde, die waarde wat jy aan jouself as mens heg (self-esteem).
Net die teenoorgestelde is waar.
Pinker wys daarop dat eiewaarde gemeet kan word en dié met ’n hoë telling is die psigopate, straatslim boewe, boelies, mans wat mishandel, reeksverkragters en haatmisdadigers.
Nie die soort eiewaarde wat jy naby jou wil hê nie …
Die bogemiddelde-effek