Fragment „Trybuny Ludu” z 1952 roku z artykułem Marka Hłaski

      Archiwum Radosława Młynarczyka

      Teksty Hłaski dotyczyły spraw motoryzacyjnych. Trzy miały charakter interwencyjny – Marek, jako przedstawiciel Metrobudowy, wytykał w nich innym zakładom niesumienność, wadliwą obsługę i biurokratyzację. Czwarty natomiast stanowił pochwałę postawy pewnej kierowniczki, która po skończonej pracy cofnęła się z przystanku autobusowego, by wystawić pilne zlecenie na wydanie części zamiennej do zepsutej ciężarówki. Tematy poruszane przez Hłaskę były dość błahe, by nie powiedzieć – groteskowo błahe, sposób ich ujęcia zaś w niczym nie odbiegał od standardowych tekstów publikowanych w tamtym czasie. Nie zawierają żadnych cech indywidualnego języka, nie sposób więc dociec, w jakim zakresie redakcja wpłynęła na końcowy kształt tych artykulików, nie mówiąc już o ocenie talentu pisarskiego Hłaski czy jego zaangażowania ideologicznego.

      W tym samym czasie Marek zaczął próbować swoich sił na serio, tworząc dwa opowiadania oparte na podobnych doświadczeniach. W Burzliwej pogodzie i Najlepszych latach naszego życia powrócił do Wrocławia. Mieszkając w tym mieście przez niemal pięć lat, włócząc się po nim, badając zakamarki i obserwując odbudowę, miał okazję zrozumieć je na tyle, by opisać jego klimat. Przedwojennej Warszawy tak dobrze nie pamiętał, Częstochowa, Chorzów i Białystok stanowiły tylko epizody, a powojenna stolica wciąż była obca, niedostatecznie spenetrowana. Dlatego tworząc w żoliborskim mieszkaniu, postanowił przenieść się na nadodrzańskie łąki, targowisko przy placu Grunwaldzkim i urokliwe Zalesie. Są tam również echa pracy w PAGED-zie – na przykład niezwykle dokładny opis podróży do Kłodzka (ulicą Świdnicką i Powstańców Śląskich, dalej przez Niemczę, Ząbkowice Śląskie i Bardo). Jak to zwykle bywa przy pierwszych próbach literackich, łatwo można w nich odnaleźć odniesienia autobiograficzne: bohater Burzliwej pogody otrzymuje taką samą ocenę z egzaminu na prawo jazdy jak Hłasko, a Zygmunt Kujawski z Najlepszych lat… mieszka na Paderewskiego, kilkanaście minut spacerem od domu Hłasków przy Borelowskiego. W ogóle siatka topograficzna Wrocławia została oddana dość wiernie, z dbałością o szczegóły porównywalną z późniejszymi opisami zmityzowanego Marymontu. Prócz konkretnych ulic występują w obu utworach budynki i zabytki pozwalające doskonale się zorientować w przestrzeni rysowanej przez Hłaskę. Nie topografia jest jednak istotna, ale dość nieelegancko podana tu ideologia. Już we wstępie do Burzliwej pogody Marek językiem ówczesnej akademickiej nowomowy wykłada materię utworu i cel jego powstania. Kraj podnosi się ze strat wojennych, przodownicy podają cegły, a dziewczyny prowadzą traktory, tymczasem panoszą się po Polsce „szkodliwe jednostki”, które nic sobie nie robią z socjalistycznej dyscypliny pracy, „jedzą, piją, lulki palą”, a nawet mieszają się w sprawy kryminalne. Indywidua takie należy oczywiście potępić, ale jest dla nich ratunek: dzięki organizacji i wartościom, jakie zakorzenia w człowieku praca, mogą zostać – oczywiście na drodze dynamicznego rozwoju powodowanego historyczną koniecznością – prawdziwymi, uczciwymi ludźmi. Ten gotowy przepis na opowiadanie Marek okrasił wątkiem romansowym. Tego typu autorecenzje powstawały wówczas częściej, na przykład Aleksander Ścibor-Rylski, nie wierząc, jak się zdaje, w kompetencje czytelnika, we wznowieniach swojego słynnego Węgla dodawał stosowną przedmowę wykładającą problematykę powieści. Zarówno Burzliwa pogoda, jak i Najlepsze lata… pełne są nachalnej propagandy wykładanej najczęściej w monologach oraz powtarzalnych motywów typowych dla socrealizmu, a postacie i akcja rozwijają się schematycznie. Przy tym wszystkim jednak prezentują całkiem przyzwoity poziom literacki jak na utwory napisane przez siedemnastoletniego szofera z wykształceniem podstawowym.

      Pozostaje pytanie o szczerość intencji autora. Na ile Marek wierzył w ideologiczne rozwiązania zawarte w tych opowiadaniach? W czasach szarżującego socrealizmu nie mógł się ukazać drukiem tekst literacki niezgodny z linią partii. Oczytany Hłasko doskonale o tym wiedział, a jeśli nie wiedział, to uświadomił mu to Stefan Łoś. Każdy utwór musiał być obudowany wokół hasła „ucz się i pracuj” (najlepiej w fabryce), pokazywać bohatera pozytywnego (najpierw opornego, który potem dzięki organizacji/partii/kolegom z pracy staje się wzorowym obywatelem) i antysystemowego dywersanta, a całość wieńczyć miało zwycięstwo ludzi pracy. Wszystkie te elementy Hłasko sumiennie umieścił w opowiadaniach, zbuntował się tylko przy postaci kobiecej. Ogólnie rzecz ujmując, socrealizm nie radził sobie z całą tą miłością. Damsko-męską oczywiście. Dziewczyny przeszkadzały przodownikom, rozpraszały ich, odwracały uwagę od wyrabiania normy. Jeśli już musiały się pojawić, mogły być siedzącymi w domach żonami lub skromnymi idealistkami marzącymi o silnych ramionach bohatera pracy ludowej. A Hłasko sobie wymyślił zbuntowaną niewdzięcznicę. I to w dwóch wersjach: lolitę sypiającą ze starszym mecenasem, reliktem burżuazyjnego dwudziestolecia, oraz dumną femme fatale