Сайланма әсәрләр / Избранное. Мажит Гафури
Читать онлайн книгу.
адым алга басам да
Әйләнәмен артыма,
Кайда басканнар икән дип,
Күз саламын халкыма, –
дип язган шагыйрь бөтен иҗаты дәвамында шул шигаренә тугрылык саклый. Кайсы жанрда гына иҗат итсә дә, күңел түренә кереп урнашкан гади халык, милләт язмышы аның каләменә күчә, әдипнең йөрәген халыкныкына бәйли.
Шунысын да әйтергә кирәктер: М. Гафури иҗатында милли хис-тойгылар гәүдәләнешендә бер нәрсә ачык чагылыш таба: бу – әсәрләрдә авторның һәрвакыт татар милләтен, татар телен күздә тотуы, үзен шушы халыкның бер вәкиле итеп күрүе. «Шигырь язды Габделмәҗид – ибне татар» («Алмашыну», 1905), «Русияле бер татардыр – асыл затым, Габдулла ибне татар – мәшһүр атым» («Яшь гомерем», 1906), – ди ул.
Гомумән, М. Гафури иҗтимагый вакыйгаларның эчтәлеген, юнәлешле хәрәкәтен турыдан-туры милли азатлык тойгылары белән, милли тәрәккыят өчен көрәш мотивлары белән бәйли, татарларның Рәсәй дәүләтендәге хәлен яхшы күзаллап: «Безнең татар, үгәй бала булган өчен, хөррияткә башкалардан мохтаҗрак», – дип искәртә. «Мал өчен», «Фидаи мәхбүс агызыннан», «Балыкчылар» (1906), «Безнең хәл», «Гафури, сән онытма милләтеңне…», «Милләткә хадим булган яхшыларга…», «Икенче сада», «Мәмләкәтнең барчасы әгъдәя мөлкәт улмасын…», «Сөембикә манарасы» (1907) шигырьләре «асыл ватан» да татар халкының хокукларын даулап язылган күпсанлы әсәрләренең бер өлешен тәшкил итәләр. 1911–1915 еллар шигъриятендә ул милли тойгыларны гәүдәләндерүне үзенчәлеклерәк төсмерләр белән баета. Шагыйрь дини мифологиягә, тарихка мөрәҗәгать итә, милләт һәм кешенең асылын саклауда диннең ролен югары куя. «Тәңрене искә төшерү» (1913), «Алладан сорау», «Җомга көн», «Бәйрәм көн», «Ишет, Тәңрем» (1914) шигырьләрендә лирик герой язмышын Аллаһы кодрәте белән бәйләгән, шуннан рухи тынычлык тапкан шәхес буларак гәүдәләнеш ала. Дини мифологиягә нигезләнеп язылган «Адәм вә Иблис» (1910), «Рисаләт» (1916) поэмалары да шушы елларда иҗат ителә.
Халык җилкәсенә төшкән авырлыктан сызлану бигрәк тә Идел буен тетрәндергән зур фаҗига – ачлык афәтенә мөнәсәбәтле шигырьләрендә ачык чагылыш таба. 1921–1922 елларда иҗат ителгән «Ач», «Сулган гөлләр», «Соңгы минутта», «Җылыйлар», «Сүнделәр», «Алтын тәре, бәрхет палас» кебек шигырьләрендә һәм «Кеше ашаучылар» поэмасында җан өшеткеч вакыйгалар, яшәүгә өметен югалткан, чарасыз, аяныч хәлдәге кешенең соңгы сулышы гәүдәләнә, биологик зат буларак, аның табигый халәте тетрәндергеч натуралистик картиналар аша сурәтләнә.
Шагыйрь поэзиясен тагын бер мөһим нәрсә үзенчәлекле итә. 1910–1913 елларда аның сирәк әдипләрдә күзәтелә торган сәләте ачыла: ул Эзоп, Лафонтен, Крыловлардан килә торган жанрга – мәсәлгә мөрәҗәгать итә һәм егермеләп мәсәл язып бастыра. (Күбесе – ирекле тәрҗемә.) Алар 1913 елда махсус җыентык рәвешендә «Әмсаль» исеме белән укучыга барып ирешә.
М. Гафури, заманының әһәмиятле темаларын яктыртып, чор сулышын тоеп, халык, милләт җанын аңлап иҗат итүче шагыйрь-гражданин булу белән бергә, хыял канатларында илаһи биеклекләргә