Ön söz

      Ordubaddan Sarıtsinə məhbəs dolu günlər

      “Bir vaxt bu xatiratı kitab şəklində çap etdirəcəyəm. Bunu hər kəs oxuyub çar hökumətinin nə qədər həyasız və zalım bir hökumət olduğunu anlayacaqdır”.

      Bu sözləri Məmməd Səid Ordubadi Bayıl həbsxanasında Bakının məşhur qoçularından olan Ağakərimə deyir.

      O haqlı idi. Xatiratı oxuduqca çar hökumətinin məhbəslərində yaşanan faciələri, qadınların başına gətirilən əxlaqsız hərəkətləri, I Dünya müharibəsinin yaşatdığı acıları əhatəli şəkildə görürük.

      “Həyatım və mühitim”də Ordubadi yaşadığı dönəmi detallı şəkildə oxucuya çatdıra bilir. Hətta bəzən elə incəliklər qeyd olunur ki, ilk anda bunun oxucu üçün maraqsız olduğunu düşünürsən. Məsələn, kənddə mollaların siyahısı, qadınların ləqəbləri və s. Amma daha dərin baxanda bütün bu siyahıların, adların, hətta buğdanın qiymətinin də yazılmasının əslində tarixşünaslıq üçün mühüm əhəmiyyəti var.

      Ordubadi hadisələrə 1838-ci ildən başlayır. Bu elə bir dönəmdir ki, ermənilər Ordubad da daxil olmaqla Naxçıvana köçürülüb, İrana yaxın olduğuna görə ərazidə məzhəb çatışmaları davam edir, əhali yoxsulluq içində və zülm altında yaşayır. Səid isə bu istismarçıların kimlər olduğunu ətraflı şəkildə yazır:

      “1838-ci ildə Ordubad şəhərinin istismarçıları bunlardan ibarət idi: molla (75 nəfər), axund (üç nəfər, müctəhid və vaiz), seyid (30 nəfər), xan (1 nəfər, bu idarəedici xandır, başqaları bura daxil deyil), bəy və s. əyan sinfi (60 nəfər), xan nökəri (10 nəfər)”.

      Bu cür istismarçıların olduğu bir yerdə Səidin atası da kasıbçılıqdan zülm çəkir, şair olduğundan ağalara şeir yazıb ailəsini dolandırmağa çalışır. Amma şeir hər dəfə çörək qazandırmırdı…

      “Bu kağızı aparıb Mənsur ağa adlı bir cavan vardır – onu tapıb verərsən, cavabını alıb gələrsən… Məktubu ona verdim. Alıb oxudu… Oxuyub qurtardıqdan sonra mənə bir söz demədi. Kağızı palçığın üstünə atıb tapdaladı və keçib getdi. Mən kağızı palçığa batmış bir halda yerdən qaldırdım. Bu halda atamın səmimi rəfiqi və əncümən üzvlərindən Məşədi Həsən dabbağ gəldi. Kağızı məndən aldı. Ağa Rəsul əttarın dükanında ucadan oxudu. Onların hər ikisi ağladılar. Mən sonra bildim ki, atam Mənsur ağaya tərif yazıb aclığını bildirmişdi. Dabbağ Həsən bir dəsmalın ucuna pul düyünlədi və məni evimizə qədər yola saldı. Atam bu cür məktublardan bir çoxuna göndərirdi. Lakin yardım ala bilmirdi”.

      Atası səfalət içində dünyasını dəyişəndən sonra anası və Səidin özü həmin ərəfədə Ordubadda inkişaf etməyə başlayan ipək fabriklərində çalışmağa başlayır. “Mən Karapet Babayevin fabrikinə girdiyim vaxt 14 yaşım vardı. Bir il ipək mövsümünü ayda manat yarım maaşla işlədim”. Ordubadi bir neçə ipək fabrikində işləyir, xatirələrində ümumiyyətlə həmin dövrdə ipək ticarətinin durumu, rəqabət aparanlar haqqında müfəssəl məlumatlar verir. İşləməklə yanaşı, o həm də yeni tipli məktəbdə oxuyur, ilk şeirlərini yazırdı.

      Xeyli illər sonra ilk şeirlərinin uğurunu görüb, 1904-cü ildə “Qəflət” adlı əsərini yazır. Əsər iki il sonra Tiflisdə Ömər Faiq və Mirzə Cəlil tərəfindən açılmış “Qeyrət” mətbəəsində dərc olunur. Bu əsər Səid haqqında Ordubadda şayiələrin yayılmasına səbəb olur. O, bəhailiyi təbliğ etməkdə tənqid olunur, məscidlərdə haqqında mənfi fikirlər səslənir.

      Ordubadi 1905-ci il erməni-müsəlman davasına da aydınlıq gətirir. Digər ziyalılar kimi o da əslində bu davanın çar hökuməti tərəfindən imperiyada başlanan inqilabların qarşısını almaq üçün yaradıldığını qeyd edir və general Əlixanovun (Məsud bəy Avarski) əhaliyə dediklərini yazır: “Birinizi öldürsələr, beşini öldürünüz”.

      “Molla Nəsrəddin” çap ediləndən sonra Ordubadi jurnalla əməkdaşlıq etməyə başlayır.

      “Molla Nəsrəddin”də birinci olaraq “Hərdəmxəyal” imzası ilə yazdım… Faiq əfəndi “Qəflət” və “Vətən və hürriyyət”i çap etdirdikdən sonra mənə çox səmimiyyət bəsləyir və sevirdi”.

      Lakin həmvətənləri ona bu səmimiyyəti bəsləmirdi. Mollaların, gericilik tərəfdarlarının təzyiqinə uğrayan Səid Culfaya köçməyə məcbur olur. Ordubadda eşitdiyi son söz bu idi: “Bir-iki il bundan əvvəl cəhənnəm olub buradan getsəydin, şəhərdəki dinsizlərin sayı azalardı”.

      Culfa mühiti Səidi daha bir təlatümün içərisinə qərq edir. Bu təlatüm İran inqilabı idi. Oburada İran inqilabına kömək edən təşkilatın üzvləri ilə tanış olur və inqilabda iştirak edir, sosial-demokrat təşkilatı “Hümmət”in Culfa təşkilatına daxil olur. Xatiratında Culfada, Xoyda kimlərlə görüşməsi, I Dünya müharibəsi dönəmində İrandakı vəziyyət ətraflı şəkildə qeyd olunur. Xüsusən, burada bəhayi ailəsində olması, zorla ərə verilən Bəhiyyəyə kömək etməsi maraqlı səhifələrdəndir.

      Amma onun bu ərəfədə gördüyü işlərdən ən ilginci ermənilərin rəhbərlərindən olan Androniklə görüşməsidir.

      Belə ki, Andronik Osmanlıdan Naxçıvana keçərək burada qırğın törətməyi planlaşdırırdı. Həmin ərəfədə Ordubadi siyasi proseslərin içərisində idi və Andronikin gəlməsini eşidib onunla görüşməyi qərara alır.

      “Mühüm müsafirlər ilə müsahibə etmək üçün Haşım bəy Vəzirov mənə müxbirlik vəsiqəsi göndərmişdi. Mən həmin vəsiqə ilə Androniklə müsahibə üçün Abramovun mülkünə getdim…

      Mən qəhvəni əlimə aldıqda o:

      – Əfv edərsiniz. Əcəmmisiniz? Qafqazlımısınız?

      – Qafqazlıyam, qafqazlı olduğum üçün də yanınıza gəlmişəm.

      – Qafqaz hüduduna keçdiyimdən bəri birinci olaraq görüşümə bir türkün gəldiyindən ziyadəsilə məmnunəm. Bununla bərabər, etdiyimiz müsahibənin qəzetə göndərilməməsini də arzu edirəm. Söhbətimizdə mətbuata yarayacaq bir mahiyyət olmadığı bəllidir.

      – Əcəba, mühüm müsahibədə bulunmaq olmazmı?

      – İştə mənim dediyim budur. Mühüm söhbətlərin mətbuat səhifəsinə girməyin vaxtı hələ yetişməmişdir”.

      Ordubadi Androniklə söhbətini mətbuatda dərc edə bilməsə də, xatiratında ətraflı şəkildə qeyd edir.

      Xatirələrdə maraqlı hissələrdən biri də Səidin Raya adlı bir qızla tanış olması, Rayanın onun uğrunda ölümə qədər getməsidir. Belə ki, Səid Culfada olarkən “Anqliya” mehmanxanasında qarşı odadan ağlamaq səsi eşidir. Otel sahibi ilə otağa daxil olduqda iki polis, bir qadın və ağlayan iki qız görürlər. Məlum olur ki, qadın iki qızı ailələrindən pulla alıb: “Müqavilələr oxunduqda məlum oldu ki, Rostov sakinləri Semyon Anisov 19 yaşında olan qızı Rayanı, Beqlisov isə qızı Lidanı 50 manat alıb Samtred sakini Manya Alekseyevaya vermişdir”.

      Məlum olur ki, Dünya müharibəsinin gətirdiyi səfalət ailələrin bu addımına səbəb olub, lakin onları alan qadın qızları işləməyə deyil, fahişəliyə sürükləyirmiş. Ordubadi 200 manat pul verərək qızları fahişəlikdən xilas edir. Raya az sonra polkovnik Ştraubenin evində qulluqçuluq etməyə başlayır, Lida isə otelin sahibi Surenə ərə gedir.

      Səid Rayaya ikinci dəfə elə polkovnikin evində rast gəlir. Çünki artıq Səid çar hökumətinin əleyhinə fəaliyyət göstərən şəxs hesab olunurdu. Artıq onun haqqında dosya hazırlanmışdı.

      Səid dönəmin Qafqaz canişini Vorontsov – Daşkovun əmri ilə savaş bitənə qədər Saritsın şəhərinə sürgün edildi.

      İlk öncə o, Naxçıvan həbsxanasına göndərilir. Ordubadi sürgün illərində olduğu həbsxanaların hamısında gördüyü iyrənclikləri detallarına qədər anladır. İnsanların kütləvi və qısa bir müddətə subaşına