Dünyanın yeddi möcüzəsi, dünyanın səkkizinci möcüzəsi, yeni bir səkkizinci möcüzə… Biz bu sözləri eşitməyə adət etmişik. Qədim yunanlar yeddi möcüzə tanıyırdılar. Hər halda onlar yeddi abidəni bu dərəcəyə yüksəltməyi lazım bilmişlər.

      Yunanlar böyük səyyah idilər, buna baxmayaraq onların dünyası Aralıq dənizi ilə məhdudlaşırdı. Yunanlar Hindistanda, yaxud Çində nələr baş verdiyini yaxşı bilmirdilər. Onların dünyası xaricində yaranan, yaxud elladalılar yaxın dənizlərə səyahətə çıxana qədər artıq məhv olmuş abidələr son dərəcə ciddi, lakin şərti seçilmiş yeddi möcüzə sırasına düşməmişlər. Beləliklə, növbəti tarixi ədalətsizlik baş vermişdir.

      Sonralar bəşəriyyət bu səhvi düzəltmək üçün bir neçə dəfə cəhd göstərmişdir. Kimsə, elə bunun üçün “dünyanın səkkizinci möcüzəsi” anlayışını uydurmuşdur. Doqquzuncu möcüzə yoxdur. Palmira da, Peterburq da, hətta Eyfel qülləsi də bu şərəfə layiq görülmüşdür. Doqquzuncu möcüzə barədə söhbət olmayıb, hər halda mən onun haqqında heç bir şey eşitməmişəm.

      Dünyanın yeddi “klassik” möcüzəsi var: Misir ehramları, Halikarnas mavzoleyi, Rodos nəhəngi, İsgəndəriyyə mayakı, efesli Artemidanın məbədi, olimpli Yupiterin heykəli və Semiramidanın asma bağları. Bunlardan başqa onlarca “səkkizinci möcüzə” vardır: son dörd min il ərzində bəşəriyyət çox tikililər ucaldıb, bunların arasında əzəmətli abidələr də az deyil. Bəs hansı abidələri bu möcüzələr sırasına daxil edək? Görünür, özünün ilkin ideyasına, yaxud tikilişinə görə nadir, təkrarolunmaz və onu yaradan xalq üçün, Yerin bütün sakinlərinin mədəniyyəti üçün dəyərli olan abidələri.

      Bu kitabda dünyanın iyirmi yeddi möcüzəsi haqqında, özü də Asiyada yaranmış möcüzələr haqqında hekayələr toplanmışdır. Bir çox səbəblərə görə mən məhz Asiya ilə kifayətləndim. Birincisi, Asiya ümumiyyətlə dünya mədəniyyətinin sonrakı inkişafını bir çox cəhətdən şərtləndirən, nisbətən qədim, çoxcəhətli mədəniyyətlər qitəsidir. İkincisi, bütün dünya möcüzələri haqqında yazmaq çətindir; bu son dərəcə geniş mövzudur. Burada yalnız iyirmi yeddi möcüzə ilə (Asiya üçün də 27 rəqəmi çox azdır) kifayətlənmək olmaz. Üçüncüsü, mən Asiyanın müxtəlif ölkələrində olmuşam və buradakı incəsənət abidələrinin bəzilərini öz gözümlə görmüşəm. Etiraf edim ki, kitab yazmaq fikrinə düşəndə mən yeddi möcüzə ilə kifayətlənmək istəyirdim və kitab “Digər yeddi möcüzə” adlanmalı idi. Bu da ki aydın idi – axı “yeddi möcüzə” mövcuddur, lakin mənim düşündüyümə görə Asiyada İsgəndəriyyə mayakı və Misir piramidaları ilə bir sırada durmağa layiq olan ən azı yeddi sənət abidəsi tapmaq olar. Ancaq haqqında yazmaq istədiyim möcüzələrin siyahısını tərtib etməyə başlayanda çıxılmaz vəziyyətlə qarşılaşdım. Yeddi möcüzə ilə kifayətlənmək heç cür mümkün deyildi. Kitabın ikinci adı – “Digər on yeddi möcüzə” belə yarandı. Sonra isə on yeddisi də az oldu. Möcüzələr sanki çiynimin üstündən boylanır və ciddiyyətlə soruşurdular: “Bəs məni niyə unutdunuz?” Möcüzələrin sayını artırmalı oldum.

      Bəzi hallarda mən bu və ya digər abidənin mədəni dəyərinə ümumi baxımdan yanaşırdım. Beləliklə, Tac-Mahal, Borobudur, Anqkor haqqındakı oçerkləri də kitaba əlavə etdim. Geniş oxucu kütləsinə nisbətən az məlum olan digər abidələri də, şübhəsiz, möcüzələr sırasına daxil etmək olar: Paqan, Baalbek, Şahi-Zində və s.

      Nəhayət, üçüncü dərəcəli möcüzələr də vardır. Məsələn, mən Naradakı Todaydzi məbədi haqqında yazdığım halda Kioto, yaxud Kamakuru haqda heç bir şey demirəm, Sigiriya freskalarından məlumat verirəm, amma Acanta freskalarından söhbət açmıram. Bu möcüzələri seçərkən mən onların yaranma tarixinin və taleyinin nisbətən maraqlı olduğunu nəzərə almışam. Həm Sigiriya freskaları, həm də Acanta freskaları çox qiymətlidir, lakin kitabda möcüzələrin sayı məhdudlaşdırıldığından onlardan birini seçməli oldum. Bəlkə məhz bu nümunələri seçməyimi kimsə yanlış hesab edəcək, mübahisə etmirəm.

      Oxucu diqqət versə görər ki, bəzi ölkələrə çox, bəzilərinə isə nisbətən az yer verilib. Məsələn, Birmadan dörd möcüzə haqqında danışıldığı halda, Tailand haqda heç bir söz deyilmir. Hindistan Seylonla birlikdə xüsusi fəsil təşkil edir. Yaponiyadan isə yalnız bir abidə barəsində danışıram. Bu mənim xalis subyektiv müşahidələrimlə əlaqədardır – mən uzun müddət Birmada yaşamışam – Tailand və Yaponiyanın abidələrinə nisbətən buralar ilə daha yaxından tanışam.

      Tac-Mahalı. Çandraqupta tağlarını və Fatehpur Sekrini görmüşəm. Orta Asiya və İraqda olmuşam, amma Çini, demək olar ki, tanımıram. Yaxşısı budur ki, tanıdıqlarım haqqında yazım. Bu heç də o demək deyildir ki, Yaponiyada, haqqında danışılmağa layiq abidə yoxdur, yaxud Tailandda möcüzələr sırasına daxil edilə biləcək bir abidə belə mövcud deyildir.

      Qeyd etmək lazımdır ki, kitabda “möcüzə” anlayışı qədim yunanların şərh etdiklərinə nisbətən, geniş məzmunludur. Bəzən bütün şəhər, yaxud Türkiyədəki Göreme kimi yerlər də möcüzələr sırasına daxil olur.

      Kitabda bir neçə min kilometr uzunluğu olan Böyük Çin səddi və bir neçə kvadrat metr sahəsi olan Bisütun yazısı kimi möcüzələrə rast gələcəksiniz. Mən istərdim ki, bu kitabı oxuyan oxucu Asiya xalqlarının çoxcəhətli və zəngin mədəniyyəti, onların bəşər tarixindəki əhəmiyyəti haqda müəyyən təsəvvürə malik olsun.

      I hissə

      Yaxin Şərq və Orta Asiya

      Babilistan qülləsi

      Məhşər olmuşmu?

      Əgər siz bir nəfərdən dünyanın yeddi “klassik” möcüzəsini sadalamağı xahiş etsəniz o, mütləq Misir piramidalarından başlayacaq, sonra Semiramidanın asma bağlarını xatırlayacaq və çox ehtimal ki, Babilistan qülləsinin də adını çəkəcəkdir. O, səhv edəcəkdir. Babilistan qülləsi olmayıb. Tövratda göstərilir ki, qülləni tikməyə başlayanda dil anlaşılmazlığı əmələ gəlmişdir. Tikintinin rəhbərləri kifayət qədər tərcüməçi tapa bilməmiş və dil anlaşılmazlığı üzündən iş dayandırılmışdır.

      Tövrata inansaq bu belə olub. Bəs inanmasaq? O zaman Babilistanda nə baş verdiyini aydınlaşdırmağa cəhd etsək necə?

      İnsanların sirli Babilistan qülləsini necə təsəvvür etdiklərini öyrənmək üçün tarixin səhifələrini vərəqləmək maraqlı olar.

      Babilistan qülləsinin bizə gəlib çatmış ilk təsviri İtaliyanın cənubunda Salerno kilsəsinin divarındakı barelyefdə saxlanılmışdır. Bu, XI əsrə aiddir. Orada tikilib qurtarmamış Avropa qala qülləsinə oxşayan, iki adam hündürlüyündə, düzbucaqlı şəkildə rəsm vardır. Üst meydançada çətinliklə dayanan bir nəfər əlini uzadıb aşağıda iki nəfərin güclə qaldırdığı məhlulla dolu qabı tutur. Allah qüllənin sol tərəfində durur. İnşaatçılar onun yalnız kəmər yerinə qədər çata bilirlər. O, əlini qülləyə tərəf uzadıb, elə bil inşaatçılara moizə oxuyur.

      Barelyefin müəllifi güclü təxəyyülə malik deyildi. O bunu tamaşaçıların ixtiyarına vermişdi. Bu görkəmsiz tikili üstündə əmələ gələn dəhşətli məhşərə tamaşaçılar mütləq inanmalı idilər.

      Sonrakı yüz il ərzində Babilistan qülləsi çox da dəyişikliyə məruz qalmamışdır. XII əsr Siciliya mozaikasında qüllə, doğrudur, boy atmayıb, lakin bəzi hissələrlə zənginləşib: darvaza və tikinti üçün taxta-şalban yaxınlıqda idi. Tövratın Praqadakı Velislav nüsxəsinə çəkilmiş (XIV əsr) şəkillərdə qüllə nisbətən yaxşı təsvir olunmuşdur. Bu şəkil vasitəsi ilə orta əsrlər Çexiyasında iri bloklardan və qaldırıcı qurğulardan istifadə edən qalatikmənin texnologiyasını çox yaxşı öyrənmək olar. Burada təsvir edilən qüllə artıq ikimərtəbəli ev hündürlüyündədir. Rəssam Babilistan qülləsində baş verən məhşəri də təsvir etmişdir. Allah göydən aşağı enib, yenicə qoyulmuş kərpici atəşkeşlə qoparmaq istəyir. Səmada əllərində atəşkeş tutan mələklər də görünür. Onlar heyrətlənmiş bənnaları qüllənin zirvəsindən yerə atırlar. Qalan inşaatçılar isə heç bir şey olmamış kimi işləməkdə davam edirlər.

Скачать книгу