Marceli Nowotko był pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego PPR niecały rok.

      Już w listopadzie 1942 roku leżał pod barem piwnym U Ciotki na Żoliborzu. Nieżywy. Niemcy nie mieli pojęcia, że na ulicy znaleźli najważniejszego człowieka w polskim podziemiu komunistycznym. Niezbyt też przejęli się trupem – przeleżał niemal dobę, zanim go zabrano na sekcję zwłok.

      Okoliczności śmierci Nowotki okazały się tak niejasne, że komuniści jeszcze długo po wojnie spierali się, kto go kazał zamordować. Podejrzewano AK-owców, ale wreszcie uznano, że zginął na polecenie tego, kto usiłował przejąć po nim funkcję sekretarza partii – Bolesława Mołojca. Mołojec uczestniczył w wojnie domowej w Hiszpanii. Należał do trójki kierowniczej PPR. Polecenie zastrzelenia Nowotki wydał swojemu bratu Zygmuntowi, mówiąc, że chodzi o zlikwidowanie prowokatora. Zygmunt nie miał pojęcia, że „prowokatorem” jest przywódca komunistycznej konspiracji.

      Powołana w podziemiu komisja partyjna ostatecznie uznała, że Bolesław Mołojec zamierzał sięgnąć po władzę w historycznym momencie przełomu. Miały nim rzekomo kierować chore ambicje i żądza władzy. Zlikwidowano obydwu: Bolesława i Zygmunta.

      Do dziś właściwie nie do końca wiadomo, co kierowało Bolesławem Mołojcem, a niektórzy nawet sądzą, że to nie on odpowiada za zabójstwo Nowotki. Ale w tej sprawie najważniejsze jest jedno – już u zarania swej partii komuniści spotkali się z trudnym do zrozumienia spiskiem. To tylko umocniło ich podejrzliwość, hołubioną przez Stalina.

      Kolejnym przywódcą partii został Paweł Finder. W styczniu 1943 roku, po rozmowie z nim, Gomułka napisał list otwarty do Delegatury Rządu na Kraj. Opublikowała go „Trybuna Wolności”.

      Gomułka w imieniu PPR-owców nawoływał: „Gdy na skrwawionej i jęczącej ziemi polskiej wyrasta coraz gęstszy las szubienic, na których wiatr kołysze zmasakrowane zwłoki bojowników o wolną i niepodległą Polskę, zewsząd słyszą budzące się do czynu, do walki, do odpłaty masy ludowe hasło znacznej części prasy Polski podziemnej i stojących za nią czynników i partii politycznych: Jeszcze nie czas! Wytrwajcie!”56.

      Komuniści proponowali Delegaturze współpracę. Okoliczności, nawet jak na okupację, były szczególne. Hitlerowcy przesiedlali mieszkańców Zamojszczyzny – około stu tysięcy osób. To były przerażające wydarzenia, łączące wszystkich Polaków. Urosły w plotkach do opowieści o dzieciach zamarzających w transportach kolejowych, które miały przejechać przez Warszawę. To wpłynęło też na ton apelu Gomułki.

      Delegatura podjęła rozmowy – co, jak zapamiętał Gomułka, było dla komunistów „miłym zaskoczeniem”57. Sam w nich uczestniczył. Jednak po kilku dniach, 19 lutego 1943 roku, Niemcy aresztowali jadącego tramwajem Jana Piekałkiewicza, Delegata Rządu na Kraj. Zastąpił go Jan Stanisław Jankowski, który zażądał od komunistów oświadczenia, że nie są częścią Kominternu i uznają polski rząd na uchodźstwie w Londynie. PPR-owcy bowiem szukali uznania jako część Polskiego Państwa Podziemnego. Wkrótce rozmowy przerwano, bo na jaw wyszła niewyobrażalna sowiecka zbrodnia.

      Pierwszy raz podczas wojny Polacy uwierzyli w to, co głosiły niemieckie uliczne „szczekaczki”. W kwietniu 1943 roku powtarzały komunikat o odkryciu grobów polskich oficerów zamordowanych w Katyniu. Polacy zdawali sobie sprawę ze zbrodni hitlerowskich. Ale wiarygodność wiadomości potwierdzały ustalenia komisji śledczej Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, która na miejscu badała ciała. Moskwa zerwała stosunki z polskim rządem na uchodźstwie.

      Gomułka jednak nie miał wątpliwości. Katyń to zbrodnia niemiecka. Nie dostrzegał żadnego powodu, dla którego Stalin miałby rozkazać zabijanie polskich jeńców. W ogóle nie mieściło się to w humanistycznej i socjalistycznej istocie władzy radzieckiej – uważał wówczas.

      Z takim właśnie przekonaniem zasiadał do pisania artykułu o hitlerowskiej, a nie sowieckiej zbrodni w „Głosie Warszawy”. Ale po wojnie wyrzucił go z książkowego wydania swoich publikacji.

      Wstydził się.

      Ale to zażenowanie jest czymś bardziej złożonym. Choć z prawdy zdał sobie sprawę już po wyzwoleniu, choć wówczas nie zgodził się na przedrukowanie swojego wojennego tekstu, to znając fakty podczas wojny, wiedząc już wtedy, że polskich oficerów zamordowali Sowieci, i tak poparłby bez wahania radzieckie oszustwo, że zbrodni dokonali Niemcy.

      „Bywają sytuacje – zanotował w Pamiętnikach – kiedy w imię najżywotniejszych interesów narodu nawet brudne kłamstwo należy przybierać w szaty prawdy”58.

      Trzy akty

      Pisząc przy mahoniowym biurku niektóre fragmenty wspomnień, nie próbował nawet kryć swojej niechęci. Długie opisy poświęcone jednemu człowiekowi potwierdzały popularne przekonanie, że najbardziej potrafią znienawidzić się ci, którzy zdają się ideowo najbliżsi.