1

Jest to esej, którego temat wyjściowy stanowi aliteracja, czyli zabieg literacki, polegający na użyciu jeden za drugim, lub w bliskim sąsiedztwie, wyrazów, które zaczynają się od tej samej litery.

W języku polskim aliteracja ma zwykle charakter humorystyczny, jak np. w wierszu Elektrybałta z Cyberiady Lema, zaczynającym się od słów: Cyprian cyberotoman, cynik, ceniąc czule czarnej córy cesarskiej cud ciemnego ciała, ciągle cytrą czarował… Z kolei język angielski bardzo aliterację ceni, lubi i uważa za ładną. W polskich przekładach najczęściej jest ona pomijana, choć zdarzają się wyjątki.

Chesterton również, zgodnie z duchem swojego języka, miał do aliteracji upodobanie, co widać chociażby w tytułach wielu jego książek: What’s Wrong with the World, Four Faultless Felons, Tremendous Trifles, A Miscellany of Men, Divorce versus Democracy, Fancies versus Fads, Irish Impressions, The Paradoxes of Mr. Pond. Natomiast w tekstach książek, jak się zdaje, stosował aliterację zarówno celowo, jak przypadkowo.

Wspomniany w eseju Piers Plowman (Widzenie Piotra Oracza) to średniowieczny utwór Williama Langlanda. Cytaty zawierające aliterację pochodzą z poważnych utworów: Preludes I T. S. Eliota, The Eve of Waterloo Byrona, → Rime of the Ancient Mariner (Pieśń o Starym Żeglarzu) Coleridge’a i Last Poems Housmana, podczas gdy cytat pozbawiony aliteracji pochodzi z utworu zupełnie niepoważnego, czyli zbioru absurdalnej poezji Bab Ballads W. S. Gilberta.

Chesterton oczywiście nie miał potrzeby objaśniać swoim anglojęzycznym czytelnikom, co znaczą angielskie wyrażenia aliteracyjne. W wypadku czytelników polskich stwarza to jednak problem. Tłumaczka pozwoliła sobie włączyć objaśnienie bezpośrednio do tekstu, gdyż w przeciwnym razie dalsza część eseju byłaby niezrozumiała.

Wszystkie przypisy pochodzą od tłumaczki, z wyjątkiem przypisu 2. w tym eseju.

2

Patrz przeprosiny w „Tytułem wstępu” (przypis Autora).

3

Peter Piper to postać z dziecinnej rymowanki, będącej zarazem aliteracyjnym łamańcem językowym, zaczynającej się od słów Peter Piper picked a peck of pickled peppers; można go uznać za odpowiednik naszego króla Karola, który kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego.

4

Mowa o Samuelu Johnsonie, zwanym Doktorem z racji swej uczoności, wybitnym angielskim znawcy literatury, eseiście i leksykografie z drugiej połowy XVIII wieku.

5

Tomasz Hood (1799-1845) – angielski humorysta; pisał też wiersze o niedoli ubogich, prostych ludzi.

6

Dom Piotrowy, czyli Peterhouse, to najstarsze kolegium Uniwersytetu Cambridge, założone przez Kościół katolicki w końcu XIII wieku.

7

Powiedzenie angielskie, używane w sytuacji, kiedy zaciąga się dług u jednej osoby, żeby spłacić dług u innej.

8

Tyle wart był jeden funt brytyjski przed reformą dziesiętną.

9

Gra słów: dominikanie to po łacinie dominicanes, czyli Domini canes – psy Pana Boga. Zadaniem tych psów było ściganie i atakowanie wilków, czyli szerzycieli herezji. Legenda głosi, że kiedy miał się urodzić święty Dominik (późniejszy założyciel zakonu dominikanów), jego matka miała sen, że urodzi szczenię. W chrześcijańskiej symbolice św. Dominik jest nieraz malowany w towarzystwie wielkiego, czarno-białego psa.

10

La Trappe („Pułapka”) to nazwa XII-wiecznego opactwa, gdzie powstał zakon trapistów.

11

W języku angielskim słowo rapparee, oznaczające w XVII wieku irlandzkiego najemnego żołnierza lub korsarza, nasuwa fonetyczne skojarzenie ze słowami takimi jak np. rap (szturchaniec), rapacious (drapieżny) czy robbery (rabunek), a słowo „jankes” kojarzy się np. z czasownikiem yank (szarpać, wypychać), albo – jak dalej pisze Chesterton – ze słowem swank (fircyk, pozer).

12

G. B. Shaw nie taił, że za Szekspirem mocno nie przepada.

13

Hamlet, akt III, scena 2, przekład Jarosława Iwaszkiewicza.

14

Ronald Knox (1888-1957) – ówczesny znany autor, konwertyta na katolicyzm. Opracował nowy angielski przekład Wulgaty, tworzył powieści kryminalne i apologetykę chrześcijańską. W poemacie satyrycznym, z którego pochodzi cytat przytoczony przez Chestertona, Knox opisywał stylem barokowym ruch modernistyczny wewnątrz Kościoła. Tytuł poematu można by przełożyć jako: Tu Absolut, tam Piekiełko, czyli arka Noego wyprawiona w gotowości bojowej i puszczona bezwolnie na łaskę fal (bez ścian i dachu, które powstrzymałyby napór groźnych morskich żywiołów), by podróżować ku nowym odkryciom [Absolute and Abitofhell; or Noah’s ark put in Commission and set adrift (with no Walls or Roof to catch the Force of the dangerous Seas) on a new Voyage of discovery].

15

Pod koniec tej parodii Chesterton przekornie umieścił grę językową: słowo „wirginijski” w języku angielskim kojarzy się z pokrewnym słowem „dziewiczy” (virginal). Stan Wirginia został bowiem nazwany w XVI wieku na cześć Elżbiety I, opiewanej wówczas jako Dziewicza Królowa.

Walter Raleigh – szlachcic, korsarz i awanturnik, prawdopodobnie kochanek Elżbiety I – sprowadził do Anglii pierwszy wirginijski tytoń, służący w następnych wiekach do produkcji cygar i papierosów.

16

Hilaire Belloc i Henry Louis Mencken to znani i do dziś czytywani publicyści, pełni temperamentu polemicznego; Belloc był wojującym katolikiem, Mencken wojującym ateistą.

17

Dwight Moody (1837-1899) – bardzo znany amerykański ewangelik, doskonały kaznodzieja, na którego kazania – zorganizowane niczym dzisiejsze koncerty rockowe – przybywały tysiące ludzi. Wspomniany dalej Ira D. Sankey był pieśniarzem religijnym, który nieraz brał udział w publicznych występach Moody’ego, śpiewając hymny protestanckie.

18

Polskie tłumaczenie przytoczono za stroną internetową www.old.luteranie.pl. Bardzo dobrą współczesną wersję hymnu Lutra w języku angielskim (A Mighty Fortress is Our God) można znaleźć na portalu Youtube.

19

Matthew Arnold (1822-1888) – bardzo wpływowy wiktoriański literat i myśliciel, piewca rozumu, humanizmu i postępu.

20

Horatio Kitchener (1850-1916) był marszałkiem armii brytyjskiej podczas I wojny światowej, zaś Engelbert Dolfuss (1892-1934) był kanclerzem austriackim, zamordowanym przez niemieckich nazistów.

21

Psalm 146,3, w przekładzie Biblii Tysiąclecia. W przekładzie Jana Kochanowskiego: „Na króle się nie spuszczajcie, śmiertelnemu nie ufajcie”.

22

Nawiązanie do Hamleta, akt II, scena 2: „Jak doskonałym tworem jest człowiek! Jak wielkim przez rozum! Jak niewyczerpanym w swych zdolnościac