Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee
Читать онлайн книгу.
Human en Burman na sy kantoor genooi en vertel dat hy die hele manuskrip gelees en die voorwoord self geskryf het. In ’n monoloog van tien minute het hy kundig oor die onderwerp uitgewei. Human maak ’n opmerking wat ek ná die naweek op Welgevonden heelhartig kan onderskryf: “Ek was nog nooit tevore (of daarna) in die teenwoordigheid van so ’n haas ongelooflike oorheersende persoonlikheid nie. Ná hierdie kortstondige ontmoeting het ek geen twyfel gehad dat hy sy kabinet, koukus en party volkome onder beheer gehad het nie.”20
Stryd met Engelse
Die politieke stryd in die jare vyftig het twee fasette gehad: die een was die openlike kompetisie tussen die NP en die Verenigde Party (VP) om die mag; die ander was die versluierde wedywering om status tussen die Afrikaner- en die Engelse gemeenskap. Die Engelssprekendes het teen 1955 begin besef dat die VP in alle waarskynlikheid nooit die politieke mag gaan herwin nie. Soos die Afrikaners ná hul magsverlies in 1994, was hulle wrokkig oor hul verlaagde status en politieke marginalisering.
Die politieke aktivis en skrywer Patrick Duncan het die gevoel van Engelse onthutsing so uitgedruk: “Engelssprekende Suid-Afrikaners bevind hulle vandag in die magsgreep van hul teenstanders. Hulle ondervind nou wat die meeste Suid-Afrikaners al lank ervaar – hoe dit voel om tweedeklasburgers in hul geboorteland te wees.”21
Engelse kommentators het die Afrikaners ná 1948 vir vreemde diplomate en buitelandse joernaliste “vertolk” en, deur hulle, aan die hele wêreld. Sommige kommentators en historici het verklaar dat die Afrikaners enkel en alleen deur apartheid en ander obsessies met ras gedrewe was.
Die Engelse teenstand teen apartheid en hul misnoeë oor die feit dat die Afrikaners aan die bewind was, was dikwels nie onderskeibaar nie. David Yudelman, ’n hoogaangeskrewe historikus, het Engelssprekende meningsvormers gekritiseer oor die verwronge beeld wat hulle van die Afrikaners aan die wêreld deurgegee het. Engelssprekendes was nie beduidend meer liberaal oor rassekwessies as die Afrikaners nie, maar hulle was geneig om die Afrikaner voor te stel as “die skurk, die fanatikus wat geïnstitusionaliseerde rassediskriminasie geskep het of minstens op ’n perfekte wyse beslag gegee het”, het hy geskryf. “Diegene van Britse afkoms daarenteen het segregasie vermoedelik bloot passief aanvaar.”
Yudelman het bygevoeg dat die Engelssprekendes heeltemal bereid was “om apartheid te gebruik as voorwendsel om indirek uiting te gee aan hul kulturele misnoeë met die Afrikaners terwyl hulle terselfdertyd die voordele van wit baasskap geniet”.22
Die persoon wat tot die middel 1960’s die grootste politieke invloed op my gehad het, was Piet Cillié, wat in 1954 redakteur van Die Burger geword het. Hy het dieselfde mening lank voor Yudelman uitgespreek. Hy was ’n vlymskerp politieke kommentator en saam met NP van Wyk Louw die beste politieke essayis in Afrikaans. Hy het aan die hoof gestaan van ’n briljante span, wat drie uitstekende joernaliste, Schalk Pienaar, JJJ Scholtz en Rykie van Reenen, ingesluit het.
Ek het van my hoërskooldae elke dag die hoofartikel in Die Burger gelees en ook die politieke rubriek “Dawie” wat Woensdae en Saterdae verskyn het. Die bundel Dawie, 1946 tot 1964 (Tafelberg, 1966), gee meer as enige ander boek ’n blik op die bruisende Afrikaner-nasionalisme van die vyftigerjare. Dit was nog voor die dogma van apartheid die Afrikaners se kulturele nasionalisme begin versmoor het.
Cillié het dikwels gewys op die ingrypende manier waarop die kiesstelsel van “eerste-verby-die-wenpaal” die politiek en veral die rassebeleid beïnvloed het. Eerstens maak die stelsel dit moontlik dat ’n party wat die minderheid aan die stemme gewen het, die regering kan vorm – wat inderdaad tussen 1948 en 1958 in Suid-Afrika gebeur het. Tweedens is daar ’n sterk tendens dat die mag in lande wat dié kiesstelsel gebruik uiteindelik in die hande van die grootste etniese groep in die kieserskorps beland. Hul houvas op die groep verstewig dan deur ’n vorm van etniese mobilisasie wat die politieke stelsel radikaliseer. Tussen 1948 en 1994 het die Afrikaners konstant meer as 50% van die kiesers verteenwoordig.
Dan is daar ook ’n derde tendens. Kwesbare rasse- of etniese groepe wat die magsbalans tussen twee groot partye hou, word dikwels uitgeskakel. Dit het in die 1890’s in die VSA se suidelike state gebeur toe die Demokratiese Party die leiding geneem het in die grootskaalse ontkiesering van swart mense. Gedurende die 1960’s sou dit al pres. Lyndon Johnson se legendariese vernuf kos om swartes op die kieserslys terug te kry. Hy het dit gedoen al het hy geweet dat sy party vir ’n generasie of twee ’n hoë prys in die Suide sou betaal.
In die algemene verkiesings van 1948 en 1953 het die Engelse kiesers bankvas teen die NP gestem, terwyl sowat 20% van die Afrikaner-stemme na die VP gegaan het. In die 1948 was daar net 130 000 meer potensiële Afrikaner-stemme as potensiële Engelse stemme. Dat die VP met behulp van bruin mense se stemme ’n verkiesing kon wen, was tot die middel 1950’s nie ’n onrealistiese NP-vrees nie. Hierdie vrese word soms afgemaak met die stelling dat bruin stemme in net agt kiesafdelings die deurslag kon gee. Dit mis die punt dat die NP se effektiewe meerderheid in 1948 net vyf was.
Piet Cillié was by uitstek die persoon wat die strydbyl opgetel het teen die houding dat die Engelse gemeenskap bo rassediskriminasie en rassisme verhewe is. In verkiesingstyd het hy selde apartheid op eie voorwaardes verdedig, maar het die stryd tussen Engelse en Afrikaners en die een tussen wit en nie-wit bestempel as konflikte wat onlosmaakbaar met mekaar verweef was. Hy het die liberale se aandrang verwerp dat hulle geen bymotief in die bevordering van gelyke regte vir alle mense het nie. Die Engelse liberale het vir die Afrikaner-nasionaliste altyd meer Engels as liberaal gelyk en meer geïnteresseerd in mag vir die Engelssprekendes as in mag vir swart of bruin mense, het hy geskryf.
’n Onlangse biografie van Jaap Steyn het dit vir my duidelik gemaak waarom ek soveel aanklank by Cillié gevind het. Hy het in 1952 aan ds. Ben Marais, wie se omvattende Die kleur-krisis en die Weste toe pas verskyn het, geskryf: “Ek stem volkome met jou saam dat die pogings om Skriftuurlike stutte vir apartheid te vind, in die naïewe vorm wat hierdie soektog meestal aanneem, tot mislukking gedoem is … Ek ken maar net een oubaas wat glo dat gekleurde mense Gamskinders is en ewig vervloek is en geen samehangende pseudo-wetenskaplike mites oor ras word doelbewus in Suid-Afrika gepropageer nie.”
Hy spreek dan sy twyfel uit of die statistieke wat Marais aanhaal om te bewys dat rasse en etniese groepe inherent weinig van mekaar verskil enige praktiese waarde vir die probleem in Suid-Afrika het – hoe help dit byvoorbeeld Jode en Arabiere in Palestina om te weet dat mense meer eenders is as anders?23
Volgens Cillié was kleur in Suid-Afrika se politiek net belangrik in die mate dat dit die grens tussen “volke” of “nasies” verteenwoordig. Hy het die Afrikaners se reaksie op die oormag van swart getalle “nasionale instinkte” genoem. Hy het Ben Marais gekritiseer omdat hy nie die kwessie van “politieke mag wat ten grondslag lê aan die rasseverhoudinge” hanteer nie. Vir Cillié moes apartheid sorg dat die Afrikaners en die groter wit gemeenskap mag oor hulself behou terwyl hulle die staat en die ekonomie in die uiteindelike belang van almal opgebou het.
Cillié het in hom iets gehad van Niccolò Machiavelli in wie se denke ek van vroeg af belang gestel het. Dié Florentyn word dikwels verkeerdelik bestempel as ’n denker wat bereid was om mag met die mees immorele metodes te verwerf of te behou. Machiavelli het wel geglo dat die staat se taak nie in die eerste plek is om regverdig teenoor almal te wees nie, maar om sy burgers se veiligheid te verseker. Dit was egter nie ’n doel op sigself nie. Die einddoel was ’n sterk, doeltreffende staat waaruit al sy burgers voordeel trek. Ek glo dat Cillié ook hierna gestreef het.24
Arnold Toynbee se waarskuwing
’n Belangrike element in die Afrikaner-nasionaliste se denke was die opvatting dat die NP-regering slegs ’n doeltreffende staat en ’n geordende samelewing sou kon opbou op die basis van ’n verenigde Afrikaner-volk. Die groeiende Afrikaner-eenheid was ’n nuwe verskynsel. Mondelinge oorlewering wil dit hê dat universiteitsdosente in 1938 se verkiesing in die setel van Stellenbosch reg in die middel af verdeel was.
Die Afrikaner-eenheid wat in die 1950’s ontwikkel het, het berus op die besit van staatsmag en die strewe na ’n republiek. Baie historici het in die Afrikaners se verlede ’n eenheid gaan soek wat nie daar was nie. ’n Vraag wat ons as studente dikwels bespreek het: