– Üç yaşına az qalıb.

      – Baxın, – deyə madam Tenardye uşaqları göstərdi, – uşaqlar bir-birinə nə tez alışdı.

      Bu sözlər gənc ananın qəlbində bir qığılcım kimi parladı:

      – Xanım, razı olarsınızmı, uşağım müvəqqəti sizdə qalsın? – dedi. – Bilirsinizmi, mən qızımı özümlə vətənimə apara bilmərəm. Uşaqlı qadın üçün iş tapmaq çətindir. Bir də ki… mən tezliklə qayıdacağam.

      – Bu barədə fikirləşmək lazımdır.

      – Ayda altı frank verə bilərəm.

      Bu zaman meyxanadan Tenardyenin səsi gəldi:

      – Yeddi frankdan aşağı olmaz. Həm də altı ay üçün qabaqcadan.

      – Verərəm.

      – Bundan başqa, ilk xərclər üçün daha on beş frank lazımdır.

      – Mənim səksən frankım var.

      – Bəs uşağın paltarı varmı?

      – Bəli, bəli, balamın paltarı çoxdur.

      – Torbadakının hamısını verməlisiniz.

      – Əlbəttə.

      “Alver” baş tutdu. Qadın qızının üzündən öpüb tək yola düşdü. O, yolboyu hönkür-hönkür ağlayırdı.

      TORAĞAY

      Meyxananın işi pis gedirdi. Tenardye yolçu qadının verdiyi əlli yeddi frankla borclarını ödədi. Bir ay keçmədi, yenə pula ehtiyac yarandı. Kozettanın paltarlarını Parisə aparıb 60 franka girov qoydu. Bu pul da qurtaranda Kozettaya lazımsız bir əşya kimi baxmağa başladılar. Madam Tenardye özü, onun qızları Eponina və Azelma da Kozetta ilə pis rəftar edirdilər.

      Kənddə isə deyirdilər ki, Tenardyegil yaxşı adamlardır. Kimsəsiz bir uşağı saxlayırlar. Hamı Kozettanın anası tərəfindən atıldığını zənn edirdi.

      Qızın anası hər ay məktub yazırdı. Hər dəfə də ona cavab yazırdılar ki, qızı yaxşıdır. Altı aydan sonra Tenardye məktub yazıb ayda on frank tələb etdi. Anası razılaşmalı oldu.

      Tenardye haradansa öyrənmişdi ki, uşağın atası məlum deyil, anası qorxudan bu işin üstünü aça bilmir. Odur ki məktub yazıb ayda on beş frank tələb etdi. Kozettanın anası ayda on beş frank verməyə başladı. İllər ötür, Kozetta böyüyürdü. Son zamanlar isə anası pulu vaxtlı-vaxtında göndərə bilmirdi.

      Balaca Kozetta artıq evin xidmətçisinə çevrilmişdi. Xeyli arıqlamış, yazıq və qorxaq bir görkəm almışdı. Onun iri və qəşəng gözlərindən başqa heç nəyi qalmamışdı. Qızcığaz gün doğmadan göyərmiş kiçik əlləri ilə süpürgəni götürür, cır-cındır paltarda ağlaya-ağlaya küçəni süpürürdi. Bu, çox qəmli bir mənzərə idi.

      Məhəllədə hamı ona “Torağay” deyirdi. Kiçik bir quşdan çox yer tutmayan, hamıdan qorxan, küçədə sübh tezdən görünən bu qızcığaza başqa nə ad vermək olardı?

      Amma bu zavallı Torağayın heç səsi çıxmazdı.

      MADLEN

      1815-ci ilin sonlarında Monreyldə bir qərib peyda oldu. Bu şəhərdə onu tanımırdılar. Buraya bir dekabr axşamı, belində torba, əlində əsa gəlmişdi. O gələndə bir evdə yanğın baş vermişdi; şəhər idarəsi yanırdı. Bu adam canına qəsd edərək özünü odun içərisinə atmış, jandarm kapitanının uşaqlarını xilas etmişdi. Bu yanğında onun torbası, içində sənədləri yanmışdı.

      Sonradan o, Monreyldə köç saldı. Hamı ona Madlen deyirdi.

      Monreyldə qədimdən daş kömür və qara şüşədən bəzək şeyləri hazırlanardı. Cənab Madlen bəzək məmulatları istehsalında qatranı yapışqanla və döymə üsulunu tökmə üsulu ilə əvəz etmişdi. Bu iki yenilik böyük bir sənaye inqilabına səbəb olmuşdu. Üç il ərzində o, varlı bir adam oldu. Madlenin kəşfi sayəsində Monreyl iri ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. Qara şüşə İspaniyaya ixrac edi-lirdi. Adamlar işlə təmin olunurdu. Qadınlar namuslu əməklə məşğul idilər.

      Madlen dalğın baxışlı və mərhəmətli bir adam idi. Hər kəsi işə götürür, qadınlardan və kişilərdən yalnız namuslu olmağı tələb edirdi.

      Bu adam başdan-ayağa müəmma idi. Çoxlu yaxşılıqlar etmişdi, lakin bu işlərini açıb-ağartmırdı. Qazanc onun üçün əsas məsələ deyildi. Lafit bankında onun adına 630 min frank pul var idi. Lakin bu pulu qoymazdan əvvəl Madlen şəhər yoxsullarına 1 milyon frank xərcləmişdi. Xəstəxananı böyütmüş, qızlar üçün iki məktəb tikdirmiş, qoca və şikəst fəhlələr üçün pulsuz aptek açmışdı.

      1821-ci ildə qəzetlər Din yepiskopu Mirielin 82 yaşında vəfat etdiyini yazdı. Ertəsi gün cənab Madlen qara paltar geyindi və şlyapasına matəm lenti taxaraq şəhərdə göründü. Adamlar maraqlandıqda demişdi:

      – Gəncliyimdə onun yanında xidmət etmişəm…

      Şəhərdə yalnız bir adam vardı ki, Madlenə şübhə ilə yanaşırdı. Onun adı Javer idi. Şəhər polis idarəsində xidmət edirdi. Bu adam Parisdən Monreylə təyinat alanda Madlen artıq iri fabrikant və çox böyük sərvət sahibi idi.

      Javer sərt adam idi. Güləndə sifəti pələngə bənzəyirdi. Gəncliyində Tulon həbsxanasında nəzarətçi işləmişdi. Bu qorxunc adam Madleni daim nəzarətdə saxlayırdı.

      Bir gün səhər tezdən cənab Madlen daş döşənmiş küçə ilə gedirdi. İrəlidə bir yerə toplaşmış xeyli adam gördü. Onlara yanaşdı. Foşlevan baba adlı bir qoca kəndli yıxılmış atını qaldırmaq istəmiş, özü arabanın altına düşmüşdü. İndi o, arabanın altında ağrıdan dəli kimi bağırırdı.

      Madlen adamlara müraciət edib Foşlevanı xilas etmək üçün böyük miqdarda pul təklif etdi. Kütlənin içindən tanış bir səs gəldi:

      – Buna gücləri çatmaz, cənab Madlen. Mən bu işi görə biləcək yalnız bir adam tanıyırdım.

      Madlen