Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müsəllim Həsənov
Читать онлайн книгу.
studiyası 1988-ci ildə «Ata» adlı film çəkib. İdeyası E.Quliyevə aid olan və Sara Tağıyevanın müsahibələrindən ibarət həmin filmin müəllifi Ayaz Salayevdir. Düzdür, film o dövrün texniki imkanlarına və siyasi mühitinə uyğun çəkilib. Bununla belə, milyonçu qızının xarakteri barədə kifayət qədər təsəvvür yarada bilib.
Həmin filmdə Sara xanım kiməsə telefonla sevincək xəbər verir ki, «radioda Tağıyevdən danışdılar. Mən sevinirəm. Amma özümə görə sevinmirəm, tariximizə görə sevinirəm».
Sara xanımın bu sevinci uzun çəkmir. Həyatla vidalaşır. Tağıyev isə yaşayır… Onu həm də qızının ötən əsrin 50-ci illərindən başladığı övlad mücadiləsi yaşadır. Sara xanımın vaxtilə min bir əziyyətlə toplayıb çap üçün təqdim etdiyi xatirələr sovet dövründə ora-bura atılsa da, müstəqillik illərində kitab şəklində işıq üzü görür.
Sara xanım həyatda olmasa da, onun arzuları reallaşır. Yəqin, buna görə də ruhu şaddır.
O da sirr deyil ki, 1960-cı illərin əvvəllərindən Tağıyev mövzusu təkcə Sara Sarayevanın şikayət ərizələri ilə aktuallaşmır. İ.Stalinin ölümündən sonra ölkədə gedən liberallaşma prosesi insanlara böyük milyonçu barədə açıq danışmağa imkan verir.
Və adamlar danışırlar… Bu danışıqlar isə sovet ideoloqlarını ciddi narahat etməyə başlayır. 1961-ci ilin fevralında Azərbaycan KP MK-ya göndərilmiş bir məktub bu narahatlığı bütün çılpaqlığı ilə əks etdirir.
Söhbət Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Mətbuatda Hərbi və Dövlət Sirlərinin Mühafizəsi Baş İdarəsi («Qlavlit») rəisinin Mərkəzi Komitəyə göndərdiyi «məxfi» qrifli məktubdan gedir…
Azərbaycanın ovaxtkı baş senzorunun məktubundan…
Respublikanın baş senzoru nədən narahat idi?
«Qlavlit»in rəisi Mərkəzi Komitəyə yazır ki, son vaxtlar nəzarət üçün bizə daxil olan bəzi materiallarda Bakının milyonçu-sənayeçisi Tağıyev Hacı Zeynalabdin oxuculara Azərbaycanda maarifin, mədəniyyətin və incəsənətin inkişafına qayğı göstərən xeyirxah insan kimi təqdim olunur.
Belə faktlar barədə Mərkəzi Komitəyə məlumat verilib. Həmin materiallarda milyonçu Tağıyevin tərifləndiyi hissələr MK-nın razılığı ilə ləğv olunub. Lakin Tağıyevin xeyirxah və mütərəqqi ictimai xadim olması barədə materiallar yenə də daxil olur.
Baş senzor Vəli Məmmədovun «Azərbaycan» jurnalının 1960-cı ilə aid 10-cu sayındakı «Yazıçı-vətəndaş» adlı yazısından sitatları nümunə gətirir: «…Tağıyev Azərbaycanda ilk texniki sənət məktəbi, ilk müsəlman qız məktəbi açmış, toxuculuq fabriki və ilk teatr binası tikdirmişdir. Tağıyev ictimai faydalı işlərə yardım etmiş, çoxlu yoxsul tələbələrə təqaüd vermişdir».
Mərkəzi Komitəyə ünvanlanan məktubda Abuzər Xələfovun Azərbaycan Dövlət Universiteti nəşriyyatında buraxılmış «Azərbaycanda kitabxana işinin tarixindən (1870–1920)» adlı kitabı da xatırladılır. Kitabda 1894-cü ildə Nəriman Nərimanovun Bakıda qiraətxana təşkil etməsindən söhbət açılır və həmin qiraətxanaya Tağıyevin köməyi qeyd olunur.
Kitabda baş senzoru narahat edən sitat isə belədir: «Kitabxanaya daxil olan qəzet və kitabların çoxu Nərimanovun və digər ziyalıların xahişi ilə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəsaiti ilə alınırdı».
Bütün bunlarla yanaşı baş senzor son vaxtlar şifahi söhbətlərdə Tağıyevin maarifçi kimi təbliğ olunduğundan narahatlığını da gizlətmir. Yazır ki, 1960-cı il noyabrın 9-da Mərdəkandakı 1 nömrəli istirahət evində dincələnlər üçün tarixi yerlərə ekskursiya təşkil olunub. Ekskursovod adamları nəinki məscidə, həm də milyonçu Tağıyevin qəbri üstünə aparıb. Bu zaman o, Tağıyevin xeyirxahlığından, yoxsullara köməyindən, Bakıda teatr, fabrik və s. tikdirməsindən danışıb.
Ekskursiya iştirakçılarından biri ona sual verib: «Əgər bu adam bu qədər xeyirxah olubsa, nə əcəb ona yaxşı qəbirüstü abidə düzəltməyiblər?»
Ekskursovodun cavabı: «Söhbət 1924-cü ildən gedir, onda hələ xalq indiki kimi ayılmamışdı».
Bəs Tağıyevin qəbrinin ziyarətindən belə geniş «reportaj» baş senzora necə çatıb? O, Mərkəzi Komitəyə məktubunda həmin «informator»un adını da çəkir: «Bunun şahidi bizim senzor – Sov.İKP üzvü, yoldaş Avanesyan L.B. olmuşdur».
Daha sonra baş senzor Tağıyevin qızının topladığı xatirələr məsələsinə toxunur. Yazır ki, qızı atasını tanıyan adamların xatirələrini toplayıb və onların surətini Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutuna təqdim edib. Həmin materiallar arasında Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru Feyzulla Qasımzadənin və M.F.Axundov adına Pedaqoji İnstitutun işçisi Heydər Verdiyevin də xatirələri var.
F.Qasımzadənin 1956-cı ilin iyununda danışdığı xatirələrə görə, «Tağıyev nəhəng kapitalist olmaqla yanaşı həm də nəhəng maarifçi idi, yoxsullara kömək edirdi. Ümumiyyətlə, H.Z.Tağıyev savadsız kəndlilərin oxumasına çalışan şəxsiyyət idi, öz xalqını çox sevirdi».
Heydər Verdiyev isə xatırlayır ki, 1905-ci ildə Tağıyev fabrikində işləyərkən milyonçunun fəhlələr üçün açdığı axşam kurslarında oxuyub. Və bir dəfə Tağıyev uşaqlarla görüşərək deyib: «Bu məktəbi açmışam ki, siz təhsil alasınız, yaxşı oxuyun, uğurlar arzulayıram».
«Bu sözlər ürəyimi titrətdi və qərara aldım ki, təhsilimi davam etdirim» – bu fikir də Heydər Verdiyevin xatirəsindəndir. O, sonralar Moskva Universitetində oxuyub.
Mərkəzi Komitəyə ünvanlanan məktubda H.Verdiyevin bir sitatı xüsusi qeyd olunur: «Mən indi ali məktəblərdə işləyirəm, maddi cəhətdən tam təmin olunmuşam. Bütün bunlara görə Tağıyevə borcluyam. Çünki vaxtında məni düz yola istiqamətləndirdi. Mən həmişə hesab etmişəm, indi də hesab edirəm ki, H.Z.Tağıyev Azərbaycan xalqının nəhəng maarifçilərindən biridir».
Baş senzor Tağıyev mövzusunun aktuallaşmasından narahatdır. Mərkəzi Komitəyə məlumat verir ki, «ayrı-ayrı müəlliflər sanki Azərbaycanda xalq təhsilinin, mədəni-maarif müəssisələrinin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişaf tarixindən yazanda maarif və mədəniyyətə milyonçu Tağıyevin qayğısını göstərməyi özlərinə borc bilirlər».
«Milyonçu Tağıyevi və digər kapitalistləri yeni nəslə ictimai və mütərəqqi xadimlər kimi təqdim etmək… onların adını tarixdə süni yolla əbədiləşdirmək, Azərbaycan xalqının «xeyirxahları» kimi onlara hörmət və ehtiram təlqin etmək kökündən yanlışdır».
Baş senzorun qənaəti belədir!
O yazır ki, «Bakıda Tağıyev kimi milyonçular az olmayıb. Kim zəmanət verə bilər ki, gələcəkdə digər kapitalistlər haqqında da müsbət fikirlər yazılmasın?» Axı bütün bunlar «bizim partiyanın ideoloji məsələlərə dair qərarları ilə ziddiyyət təşkil edir».
Ona görə də baş senzor təklif verir: «Yuxarıda göstərilənlər barədə məruzə edərək demək istərdim ki, məsələ Azərbaycan KP MK-da müzakirə olunsun, nəşriyyat və jurnal redaksiyalarının rəhbərlərinin diqqətinə çatdırılsın ki, öz işlərində belə çatışmazlıqları aradan qaldırsınlar».
Biz