Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müsəllim Həsənov
Читать онлайн книгу.
halda, Tağıyevin doğum tarixi hələ də müəmma olaraq qalır. Lakin N.Nərimanov 1900-cü ildə yazırdı: «Cənab Hacı hal-hazırda 63 sinnində varsa da, ancaq çox diribaş görünür. Özü ortaboy, tökmə (sağlam, möhkəm – red.) şəxsdir. Hər bir əzası dürüst, üzündən əqli, kəmali məlum olunur».
Nərimanov Tağıyevin xarakterini isə belə təsvir edir: xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə hörmət edən, dediyi bir sözü iki olmayan, verdiyi vədə əməl edən, haqq sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən, ürəyi saf hissli bir zatdır.
Bəs yoxsul başmaqçı ailəsində böyümüş «ürəyi saf hissli bu zat» necə milyonçuya çevrilir?
Tağıyev necə varlanmışdı?
Bu sualı Tağıyev haqqında kitab yazan N.Nərimanov da öz oxucusuna verir: «…görək hörmətli Hacı milyonları nə tövr qazanıbdır və millətə, insana nə xidmətlər göstəribdir?» Onun qısa cavabı belədir: «Atası Tağı başmaqçılıq edib öz külfətini dolandırardı. On yaşınadək Hacı Zeynalabdin atasının tərbiyəsində olubdur. Atası külfət qeyrəti çəkən, zəhmətdən qorxmayan bir zat idi və həmişə oğlu Zeynalabdinə bu nəsihəti edərdi: «Oğlum, zəhmətdən qorxma, çalış, ta axırda özgəyə möhtac olmayasan».
…On yaşında uşaq atasının zəhmətini görüb ondan təvəqqe edir ki, onu bir işə qoysun, tainki öz yemini qazana. Atası razı olub on yaşında oğlunu bənna yanında palçıq daşımağa qoyur. Bu işdə uşağa gündə 6 qəpik verirlər».
Nərimanov belə yazır. Lakin sonralar, aradan 60 il keçəndən sonra da Tağıyev bu 6 qəpik söhbətini unutmur. 1912-ci ildə rəssam İsaak Brodski onun portretini bir həftəyə çəkib iki min rubl pul istəyəndə Hacı təəccüblənir və deyir: «Cəmi bir həftə işləməyə görə 2 min? Heç olmasa, iki həftə də işlə. Mən cavan olanda günə 6 qəpik qazanırdım».
Düzdür, Hacı cavan olanda qazandığı 6 qəpik az pul deyildi. Təxminən bir kilo qoyun əti demək idi. Amma yenə də…
Nərimanovun yazdığına görə isə, Zeynalabdin əvvəlinci qazancını gətirib atasına verir. Atası dəxi pulu götürüb bir qədər çörək və bir qədər pendir alır, sonra oğluna xeyir-dua verib deyir: «Pərvərdigara, çox şükür ki, oğlumun qazancını yeyirəm». Bu söz uşağın qəlbinə çox təsir edir. Və bundan sonra öz gücündən artıq işlərə baş vurur. 12 yaşında daş yonmağa başlayır, 15 yaşında artıq bənnalığı mənimsəyir. Bir qədər sonra podrat işlərinə girişir. Və bir xeyli pul toplaya bilir. 1873-cü ildə isə artıq neft işlərinə girişir. Lakin dörd dəfə uğursuzluqla üzləşir. Ruhdan düşmür. Bu dəfə Bibiheybətdə şərikli torpaq sahəsi alır. Buruqlar vurdurur. Xərclər günbəgün artır, gəlir isə görünmür. Şəriki bu itkiyə tab gətirə bilmir və öz payını Zeynalabdinə satır. O, borca düşsə də, dözür, ümidini üzmür, gözləyir. Və günlərin birində buruq fontan vurur. Sonra o biri buruq… Bununla da Tağıyevin xoş günləri başlayır.
Böyük rus kimyaçısı D.Mendeleyevin Tağıyev haqqında maraqlı bir fikri var. Deyir ki, Hacı Tağıyevi Bakıda neft işinin çox vacib yerli hərəkətvericisi hesab etmək lazımdır. Çünki o, Bakıya və dənizə yaxın olan Bibiheybətdə torpaq sahəsi alaraq böyük inadkarlıqla çoxlu quyular qazmağa başlayıb. Demək olar ki, bütün quyular fontan vurub. Tağıyev elə neft hasil olunan yerdə böyük zavod qurub. Rusiyada və xarici ölkələrdə ticarətə başlayıb. İşini o qədər ehtiyatlı tutub ki, Bakıda baş verən bir neçə neft böhranına rahat tab gətirə bilib. Bununla da Tağıyev çox cüzi pulla, lakin bütün əməliyyatlara ağıllı münasibət bəsləməklə neft işindən böyük pullar götürməyin nümunəsini ortaya qoyub.
D.Mendeleyev özü Tağıyevin neft işinə çox cüzi pulla başladığının şahidi olub. İlk dəfə Bakıya 1863-cü ildə gələn gənc alim Hacını kiçik podratçı kimi tanıyıb. Aralarında mehriban münasibət yaranıb. Mendeleyev növbəti gəlişində artıq Bakıda milyonçu Tağıyevi görüb.
Varlanandan sonra Hacının başqa imkanlılardan bir fərqli cəhəti dərhal üzə çıxır. Nərimanovun yazdığına görə, Tağıyev yetim və fəqirləri də unutmur. Əlsiz-ayaqsızlara pul verib kömək edir: «Canları saf adamlar yolçuluq edəndə pul verməyib iş üstə qoyur ki, ta özləri zəhmət çəkib pul qazansınlar».
Bir məsəldə deyildiyi kimi, Hacı imkansız adamlara, sadəcə, balıq vermir, onlara balıq tutmağı öyrədir…
Tağıyevin varlanandan sonra yoxsullara daim kömək etdiyi barədə «Sərvət və səxavətdə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı» kitabında da söhbət açılır. Kitabda müəllifin adı göstərilməyib. Lakin tədqiqatçılar həmin əsəri Abdulla Şaiqin qardaşı Axund Yusif Talıbzadənin qələmə aldığını iddia edirlər.
«…Badkubədə çox bahalıq və ziyadə qəhətlik vaqe oldu ki, xalqın dolanmaq və dirilik taqəti müşkül idi. Bu cənab dörd yerdə taxtadan anbar qərar verib birini buğda, o birisini un və birini düyü və birini dəxi arpa ilə doldurub abru sahibləri və qüvvəsiz şəxslər üçün və ev-eşiksiz dul övrətlərə və yetim uşaqlara hər gündə hər kəsin ehtiyacı qədərində öz nəzarəti ilə təqsim edirdi.
Lakin onu istəməyən varlılar paxıllıq etdilər. Gedib Hacıya podrata ev verənə şikayətləndilər ki, «bu podratçı (yəni Tağıyev – M.H.) sənin evinin qeydində deyil, ancaq o pulları ki səndən alıb, onunla dörd anbar düzəldib. Buğda, arpa, düyü və un yığıb xalqa paylayır və sənin malını dağıdır».
O adam da inanır və yoxlama göndərir. Yoxlama nəticəsində şikayətlərin əsassızlığı ortaya çıxır. Podrata ev verən anlayır ki, Hacının «…fəqirlərə və zəiflərə kömək eyləməkdən başqa bir özgə məqsədi» yox imiş.
Ev isə, həqiqətən də, vaxtında hazır olur. Bundan sonra evin sahibi Tağıyev haqqında böhtanlara inandığı üçün bərk xəcalət çəkir və ondan üzr istəyir…
Həmin dövrdə Bakıda varlı adamlar, milyonçular az deyildi. Lakin onların heç də hamısı fağır-füqəranı düşünmür, ac-yalavaca yardım etmirdi. Elə Nərimanov da bu məsələyə toxunur: «Hal-hazırda Badkubədə azmı Hacılar var? Çifayda! Bu biçarələr pulları sandıqlara yığıb pişik kəsəgəni (kəsəyən – red.) marıtlayan təki marıtlayırlar. Bunlar müamilə (sələm – M.H.) pullar verib fəqirlərin evlərini yıxırlar».
Tağıyev isə ev tikir, ailə qurur. Əmisi qızı Zeynəblə evlənir. Bu izdivacdan iki oğlu – İsmayıl və Sadıq və qızı Xanım dünyaya gəlir. Həyat yoldaşı Zeynəb vaxtsız vəfat edir.
Hacının oğlu İsmayıl general-leytenant Balakişi bəy Ərəblinskinin böyük qızı ilə ailə qurur. Aradan bir neçə il keçəndən sonra Tağıyev özü də Balakişi bəyin kiçik qızı Sona xanımla evlənir. Bu izdivacdan isə üç qızı və iki oğlu dünyaya gəlir.
Yoxsul başmaqçı ailəsində doğulan Zeynalabdinin övladları atalarından fərqli olaraq, milyonçu çörəyi yeyirlər. Milyonlar isə Hacıya qızıl teştdə gəlmir. Bəs necə gəlir?
Uğurlu sahibkarlıq fəaliyyətinin sadə sirri
Tağıyevin varlanma mənbəyi məlumdur – neft. Bibiheybət mədənlərində fontan vuran buruqlar…
Amma