Аманжолов Алтай. Өнегелі өмір. Коллектив авторов
Читать онлайн книгу.
мүшел жастағы (13,25,37,49,61,73,85,97,109) әрбір адам сақтана жүруі қажет деп ескертеді. Өз ойын былай түйіндейді:
«Шынында да мүшелдік тектелгі (шежіре) өліаралық ауысым арасында сырқат пенде болсын, мінсіз бітісті пенде болсын, адамға қатері бар екендігі шындық. Шипагер байқамаса, құндыкер (құныкер) болмағы ғажап емес. Бұл тектелгі мүшел сақтығына қарата шипагерлік сақтағылық қорғаным жасамақ болмақ. Мұны ес білген жетпіс жылдық өмірімде төл көшірме, кешіргіліктік ая бойынша көзім жеткендіктен дүдамал болмай, дөп басып айтып отырмын.
Осы кезде әрбір жанның сақтана жүруіне насихаттылық, пайдалық, алғыстылық өзегі болмақ» (Сонда. 174-б.).
Ауру-сырқат атаулары: аластаулық (ауру, сырқат, дерт), іштеулік аластаулық (ішкі аурулар), сырттаулық аластаулық (сыртқы аурулар), алқым ұрысы (бұғақ ауруы), алқымдама (шықшыт безінің қабынуы), дуылдақ (қышыма), дүлше (теміреткі), естік толғам (ми ауысу), жалмауыздық (қантты несіп ауруы), жәншау (қызамық, скарлатина), жұқпа шоғыр (инфекция), кекжиме (менингит, делбе, ми қабының ауруы), кешек (рахит), көгерме (көкжөтел), көктүйнек (сүзек), күл (дифтерия), қағынды (зертең), қанысқы (қан құтыру, қан бұзылу), қатқауық (іш қату, іш жүрмеу), құздама (ревматизм), қылтамақ (қызылөңеш рагы, қатерлі ісігі), сатқақ (дизентерия, қанды тышқақ, оңтүстікте «Сатқақ келгір!» – қарғыстың бір түрі), серең (талма, қояншықтық сереңдеу), сорбуын (буыны күлтілдеу, ревматизм), соз (жіңішке ауру), сом (қоздамалы шиқан, батыста сом «адамның етті жеріне шығатын ісік»), сорбуын (буыны күлтілдеу, ревматизм), сілейме (сілею, ұшынып қалшию, мелшиіп қатып қалу, «Сілейме тигір!» – қарғыстың бір түрі), талық (талма ауруы), таралым (жұқпалы аурулар), тілме (қызарып өсетін ауру, рожа), шалқалатпа (сіреспе, столбняк), шашжегі (таз, бастың қотыры), шашылғылы термектілер (жүйесіз сырқат түрлері), шелей (шел), шиғақ (шиқан), шорбуын (буын туберкулезі), шөлдеуіктік шырсыздық (қант ауруы), шырылма шыдамсыздық (қуық ауруының аты), шілделік (шілде қотыр, батыста шілделік «баланың басына түсетін жара») және т.б.
Өсімдік атауларының дені – қазақтың байырғы сөздері: адыраспан, алабота, арша, балдырған, баялыш, бидай, бидайық, бұршақ, емен, жалбыз, жаңғақ, жауқазын, жиде, жуа, жуаша, жусан, жыңғыл, күнбағар, қалақай, қаңбақ, қарақат, қызғалдақ, сарғалдақ, сарымсақ, тал, түйетабан, ши, шие, т.б.
Кейбір өсімдік атаулары – автордың жеке қолданысындағы сөздер (жарқарын «түйеқарын», жаусумаң, сумаңжұт, сумаңқара, сумаңтіл, шопаншие, маңғазшие, тілмаңғаз «сиыртіл», т.б.).
Кейде шығармада кірме сөздер де кездеседі, мысалы: ділдәгүл (сөзбе-сөз «алтын гүл», тәжікше тилло «алтын»), бәңгілік «есірткі шөп, наркотик» (тәжікше бангй «нашақор, наркоман»), меңдуана – басты айналдыратын улы, сасық шөптің аты иран тілдерінен баяғыда ауысқан еді (тәжікше банг «қарасора, наркотик», девона «есерсоқ, есуас», банги девона «есерсоқ қарасорасы»), салыстырыңыз: өзбекше мингидевона «меңдуана», қазақша мәңгі «нақұрыс; әңгі», мәңгір – «басы зеңіп есеңгіреу, мең-зең болу», мәңгүрт «ақылы кем, есуас, жынды».
Ал бәйшешек «алғашқы көктем гүлі», бәйтерек «алып терек ағашы» тәрізді біріккен сөздердің бірінші сыңары бәй қытай тілінен енген bаі «ақ, боз» деген сөз, екінші сыңары байырғы шешек,