МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма. Ибадулла Самандарович Байджанов
Читать онлайн книгу.
ўрганиш долзарбдир
Шаҳар кўплаб илмий фанларни ўрганиш объекти бўлган ва ҳисобланади, чунки унда инсон ҳаётининг барча соҳалари йўналтирилган: инсон ундаги психологик, ижтимоий ва метафизик текисликда яшайди, ишлайди ва шахс сифатида ривожланади. Қадим замонлардан бери шаҳар тарих ва маданиятнинг диққат марказида бўлган.
Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг кўп ўлчовлилиги урбанизмнинг биринчи ўзига хос хусусияти. Шаҳар экология, иқтисодиёт, кундалик ҳаёт, сўл ижтимоий жараёнлар ва бошқа кўп нарсалардан иборат. Турли муаллифлар, ўзларининг касбий қизиқишларига қараб, шаҳар ҳаётининг турли жиҳатларига эътибор беришади, аммо шаҳарда анча вақтдан бери қатнашган ҳар бир кишининг қизиқишлари кенглиги ва турли хил муаммолари бор.
Шаҳар, ўз табиатига кўра, турли хил масалалар билан шуғулланишга ва турли хил билимларни баъзи бирлашган тушунчага бирлаштиришга «мажбур қилади». Ва бу шаҳар тушунчалари тобора кўпроқ социологик характерга эга бўлиб бормоқда: шаҳар келажакда аҳоли яшаш ва ишлаб чиқариш шакли сифатида эмас, балки жамият шакли сифатида, ижтимоийликнинг бир тури сифатида тушунилмоқда, унинг муҳим хусусияти бу интеграция барқарорлик ва тартибни сақлашнинг ўзига хос механизмларига эга бўлган ягона ўз-ўзини ривожлантирадиган тизимга ҳаётнинг ҳар хил турлари.
Aммо бу тизим нисбатан автоном ва бир ҳил қуйи тизимлардан иборат: ҳудудий-турар-жой, иқтисодий, рамзий ва бошқалар. Шунинг учун шаҳарни тавсифлаш ва ўрганиш учун бошқа фанларнинг билимлари ва назарий схемалари қўлланилади. Шаҳар билан шуғулланадиган ҳар қандай киши турли хил ижтимоий ва гуманитар билимларни ўзлаштиради ва ишлатади. Табиатшунослик билимларидан ҳам, авваламбор, география ва математикадан фойдаланилади. Шу сабабли, шаҳаршунослик муаммоларига қисқача экскурсия зарур.
Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг яна бир ўзига хос хусусияти кўплаб масалалар бўйича билдирилган фикрларнинг зиддиятли хусусиятидир. Бунинг сабабларидан бири шаҳар ҳаётининг кўп қирралилиги, унинг ҳодисаларини кўриб чиқишнинг кўп қирралари ва шунга мос равишда кўплаб нуқтаи назарлари: шаҳарга турли хил назарий ва амалий позициялар турлича кўринади. Иккинчисининг яна бир сабаби – шаҳарларда содир бўлаётган ижтимоий-таркибий ва ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг юқори (ва тобора ортиб борувчи) динамикаси.
Бундай ҳолда, нафақат янги ҳодисалар пайдо бўлади, балки эскиларининг тикланиши ҳам мумкин. «Псевдо-урбанизация» деб аталадиган ҳолатлар, айниқса бизнинг мамлакатимизда тез-тез учраб туради. Шунинг учун, бир марта тўғри ҳукмлар тушунтиришни ёки ҳатто жиддий тузатишни талаб қилади. Учинчи сабаб – тарихий ва ҳудудий жиҳатдан шаҳарларнинг индивидуал хилма-хиллиги.
Шу сабабларга кўра шаҳар мавзуларининг барча асосий муаммолари бўйича одатий ғояларни ишлаб чиқишда объектив онтологик ва эпидемологик қийинчиликлар мавжуд, шу билан бирга шаҳар ҳақидаги барча ҳукмларда баъзи бир ҳақиқат мавжуд.
Шаҳар