Абусупиян Апенди – уьмметни берекети. Магомедшапи Минатуллаев
Читать онлайн книгу.
нгыз Дагъыстангъа тюгюл, сав лай бусурман уьмметге малим, машгъур алимибиз Абусупиян Акаев 1872-нчи йыл 8-нчи декабрде (гьижрат (ислам динни рузнамасы) булан 1289-нчу йыл ны шаввал айыны 7-синде) Темир-Хан-Шура округну Тёбен Къазаныш юртунд Акай къадини агьлюсюнде тувгъан. Ата юртунда яхшы билим алгъандан сонг, ол Дагъыстанда ва ондан тышда бир нече ерлерде хыйлы йылланы узагъында бел гили алимлени алдында билим алывун давамлашдырып, дин ва дюнья (табии, техника) илмуланы тюрлю-тюрлю тар макъларында терен, мугькам билимлеге ес болгъан.
XX-нчы асруну башында ону Бахчиса райгъа (Къырым), Къазан якъгъа (Тата стан), Тюркиягъа, Мисриге (Египет) этген сапарлары билимлерин дагъыдан-дагъы артдырмагъа, ярыкъландырывчу ёлну мекенли кюйде танглап, шо ёлда къатты токъташып, белбюгюп арымай-талмай къаныгъывлу чалышмагъа гюч-къуват, демек, илгьам-ругь берген.
Абусупиян – язывчу, шаир, ярыкълан дырывчу, жамият чалышывчу, таржума чы; билим берив, адабият ва маданият тармакъланы тюз ёлгъа бургъан-салгъан философ; журналист, публицист, рефор матор, демократ, гуманист. Миллетибиз ни ва уьмметибизни милли гьисин ва та рихи эсин уятгъан гьакъылбай.
Ол Дагъыстанда, гьатта савлай Темир къазыкъ Кавказда яшланы охутувда би ринчилей янгы къайдаланы къоллагъан. Ингдеси, биринчилей ону башында Шу рада (гьали Буйнакск) милли басмахана къурма герек деген ой тувуп, къан-тер болуп айланып, къурдашы М. Мавраев булан бирче шо сигьрулу оюн яшавгъа чыгъарып, биринчилей дагъыстанлыла ны, гьатта Дагъыстандан тышдагъы бир бир бусурман халкъланы да къолларына ана тиллеринде чыкъгъан китапланы, эки аягъыны этин ашап дегенлей, исси иссилей тутдургъан.
Сонг да, А. Акаев биринчилей кёп мил летли Дагъыстанны шартларында эки ва кёп тилли сёзлюклени тизмекни айрыча агьамияты барны сезип-гьис этип, дёрт, беш, алты, етти тилли сёзлюклени тизген ва гьар гезик къошумлукълар эте туруп, оланы бир нече керен къайтып-къайтып чыгъаргъан.
О заман къумукъ тилде чыгъагъан «Мусават» деген биринчи газетибизни, «Баян ул-хакаик» деген Дагъыстанда би ринчилей арап тилде чыгъагъан жур налны редактору, аварланы биринчи «Xlaтlулел чагlи» («Ишчи халкъ») газети ни редактору да болгъан. Олардан къай ры да къумукъ тилде биринчи алифба ны (бук варь), биринчи охутув-методика китапны ва оьзю язып, Дагъыстанда би ринчилей арап тилни грамматикасын чыгъар гъан. Абусупиян Дагъыстанда кёп тиллени билеген биринчи полиглот да болгъан. Ол ана тилин йимик билеген, оь зюню бир-бир асарларын да язгъан арап, фарс, азербайжан тиллерден къайры авар, дарги, лак, мычыгъыш, тат, орус, тюрк, татар, тиллени де биле, сонг да, бир нече тиллени де англай болгъан.
Муна гёресиз биринчилей, биринчи де ген сёзлер мунда нече керен къоллана-та крарлана. Дагъысын айтмагъанда, янгыз шу сиптечиликлери, жагьчылыкълары гьаракатчылыкълары ону гьакъында кёп зат айтмаймы?!
1902–1928-нчи йылларда ол басма дан 40-дан да артыкъ китап чыгъаргъан. О китапланы, демек, А. Акаевни яратыв чулугъуну-асарларыны гьакъында артгъа таба айтыланагъангъа, мунда оланы уь стюнде айрыча токътамай, оьтюп къал макъ оравлудур деп ойлашаман.
Бусурман уьлкелерде Абусупиян генг кюйде белгили болгъан. Египетни, Тюр кияны, Иранны ва олай башгъа эллени газетлери ону гьакъында оьз девюрю ню гьар тюрлю яндан бек билимли адамы деп язып тургъанлар. Белгили арап алимлер Сайид Мугьаммад Рашид Риза, Рафикъ-бек Ал Азм, академик-тюрколог А.Н. Кононов, Баку университетни профессору Бекир Чобан-заде ва башгъа кёп алимлер, язывчулар, шаирлер огъар лап оьр даражада къыймат бергенлер.
Ону замандашлары дагъыстанлы алимлер Али Каяев, Исмаил Шамгодин ский шагьатлыкъ этегенине гёре, шайых Абусупиянны оьз китапханасы Дагъы станда лап да уллу китапхана болгъан.
1929-нчу йылны июнь айында Абусу пиян бир гунагьсыз айыпланып, къагь рулу Темиркъазыкъгъа сюргюн этилген, шонда ГУЛАГ-ны лагерлерини авур шарт ларында савлугъун тас этип, негьакъ зая болуп, 59 йыл чагъында чакъсыз гечинген.
Революцияны вакътисинде социлист леге, большевиклеге – совет гьакимлиги ни аякъгъа турувуна неге кёмек этдинг деген соравгъа А. Акаев: «Олар айтагъан асил муратлагъа, «Жумгьурият!» (азат лыкъ), «Мусават!» (тенглик) деген бал дан да татли сёзлерине-чакъырывларына инангъан эдим. О заман олар дин юрю тювню эркинлигин къояжакъбыз дей эдилер. Совет гьакимлиги токъташды рылгъанда, олар дин чалышывчулагъа ругьанилеге къатты кюйде гьужум этмеге башлагъанда, олардан бек гёнгюм чыгъ ып, тирсеклеримни хабардай гьалгъа тюшдюм. Инкъылапны (революция) арты шулай болагъанны билген бусам, янын тутма тюгюл, терсине, олагъа къаршы иш гёрежек эдим. Ялгъан булан гелген сонг, олар ялгъаны башына яв-душман болуп, тозулуп да гетежек. Дюньяны тарихине гёз къаратсакъ, шолай хыйлы ханлыкъ лар, пачалыкълар тозула туруп гетген дюньядыр бу», – деп жавап бере болгъан. 1960-нчы йыл, А.Акаев пачалыкъ къу румланы янындан негьакъ такъсырлан гъан деп токъташдырылып, тол лу кюйде реабилитация этилинген.
Баш сёз
Дагъыстанны ва савлай Темиркъазыкъ Кавказны инг бырынгъы халкъларындан бири гьисапланагъан къумукъ халкъны къумукълугъун, ону барлыгъын-менли гин ва маданиятын дюньягъа малим этмек учун бары гючюн салып талпынгъан, эри нивню билмей дегенлей чалышгъан