Fateh Sultan Mehmed. Andre Clot
Читать онлайн книгу.
və bu yolla hakimiyyətini möhkəm, sağlam təməllər üzərində oturtmaq. Bundan başqa, II Mehmedin önəmli bir hədəfi də vardı: taxta çıxdıqdan dərhal sonra atasının əl çəkdiyi fütuhat (fəth) siyasətini bərpa etmək və ilk növbədə Konstantinopolu almaq!
II Mehmed evlənir
Oğlu Manisada olduğu müddətdə II Murad onu iki dəfə yanına çağırmışdı. Bunlardan biri 1448-ci ilə təsadüf etmişdi. Kosovada şərqi avropalı xristianlar üsyan qaldırmışdı. Üsyanı yatırmağa gedən II Murad oğlunun da yanında olmasını istəmişdi, bu səfərin təcrübə baxımından II Mehmed üçün faydalı olacağını düşünmüşdü. Üstəlik, Kosova I Mehmedin 60 il öncə xristianları darmadağın etdiyi yerdi. O gündən bəri şərqi avropalılar Osmanlı ilə dinc dolanırdılar, lakin birdən-birə yenidən türklərə qarşı baş qaldırmışdılar. II Murad Macarıstan hakimi Yanoş Hunyadiyə sülh təklifi göndərir. Bu təklifə rədd cavabı aldıqdan sonra Osmanlı ordusu hücuma keçir. Varna döyüşündəki məğlubiyyətin acığını çıxmayan Hunyadi növbəti dəfə ağır məğlubiyyətə uğrayır. O, az sayda döyüşçü ilə canını qurtara bilir. Bundan sonra II Murad albaniyalı sərkərdə Georgi Kastriotonun nəzarətində Kroya qalasını mühasirəyə alır. Georgi bir ara müsəlmanlığı qəbul etmiş, sonra isə yenidən xristian olmuşdu. Avropada onu «Skanderbeq» (İsgəndər bəy) ləqəbi ilə tanıyırdılar. Osmanlı ordusunun ixtiyarında yüz kiloqramlıq mərmiləri ata bilən iki nəhəng top vardı. Bu toplardan açılan atəşlərdən sonra Kroyanın qala divarları dağılsa da, müdafiə qarnizonu müqavimət göstərməkdə israrlı idi. Nəticədə Osmanlı döyüşçüləri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Bundan sonra Georgi Kastriotun – Skanderbeqin şöhrəti daha geniş coğrafiyaya yayıldı. O, növbəti iyirmi il ərzində Avropanın ən sevimli qəhrəmanı oldu… Halbuki Osmanlı ordusunun Kroyada düçar olduğu məğlubiyyət əslində elə də böyük uğursuzluq deyildi. Sadəcə, bir döyüş qələbəsiz başa çatmışdı, vəssalam!
Bu yürüşdən sonra II Murad öz varisini – II Mehmedi Dulqədir oğullarından Süleyman bəyin qızı Sitti Xatunla evləndirdi. Möhtəşəm bir toy oldu və II Murada Kroyadakı uğursuzluğu xeyli unutdurdu. Süleyman bəy çox zəngin, qızı isə qənirsiz gözəldi. Ancaq II Mehmedin ona könlü yox idi və Sitti Xatuna laqeyd münasibət bəsləyirdi.
1450-ci ilin sonlarında Ədirnədə keçirilən toy şənliyi nə az, nə çox, düz üç ay davam etdi. Sonra təzə bəy-gəlin Manisaya yola düşdü. Qeyd edək ki, II Mehmedin bu evlilikdən övladı olmayıb. Ərinin taxta çıxmasından sonra Sitti Xatun Ədirnədə qaldı və uzun illərdən sonra əri tərəfindən həmişəlik tərk edilmiş biri kimi həyata gözlərini yumdu. Yeri gəlmişkən onu da deyək ki, heç bir qadın II Mehmedin həyatında xüsusi rol oynamayıb, onu öz təsiri altında saxlamağı bacarmayıb.
Tarix 1451-ci ili göstərərkən Osmanlı səltənətində qarışıqlıqdan və qarğaşadan əsər-əlamət qalmamışdı. Sultan II Murad onu güclü bir dövlətə çevirmişdi. Bu dövlət istər dənizlərdə, istər quruda düşmənlərinin canına vəlvələ salırdı. Osmanlılar dövrün ən müasir silahlarına sahib idilər. Onlar hələ 1422-ci ildən başlayaraq toplardan istifadə edirdilər. Halbuki avropalılar bu silahdan xeyli sonralar yararlanmağa başlamışdılar. 1422-ci ildə II Muradın Gəliboluda lövbər atmış altmış gəmisi, Dunay çayında isə səksən yüngül savaş gəmisi mövcuddur. Zaman keçdikcə Osmanlı donanması daha da böyümüş, bu isə Venesiyanı öz hərbi dəniz qüvvələrini genişləndirmək məcburiyyəti qarşısında qoymuşdu. Osmanlı dövlətinin iqtisadi gücü də artmış, şəhərlər yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdular. İllər öncə Əmir Teymurun ordusu tərəfindən yağmalanıb xarabaya çevrilən Bursa tədricən Yaxın Şərqin önəmli ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi.
Bir sözlə, Osmanlı dövləti özünün ən yaxşı çağlarından birini yaşayırdı. Elə bu vaxt gözlənilməz hadisə baş verdi: oğlunun toyundan qısa bir müddət – 1451-ci il fevralın 3-də II Murad cəmi 47 yaşında qəfildən vəfat etdi. Cənazəsi Bursaya aparıldı və vəsiyyətinə uyğun olaraq gənc yaşda dünyasını dəyişən oğlu şahzadə Ələddinin türbəsinə dəfn olundu.
II Mehmed taxta çıxır
II Mehmedə atasının ölüm xəbərini Çandarlı Xəlil paşanın göndərdiyi adamlar gətirmişdilər. Gələcək hökmdar onları hüzn qarışıq sevinc içində dinlədi. Sonra atının belinə sıçrayıb: «Məni istəyənlər arxamca gəlsin!» – deyə hayqırdı. İki gün sonra gənc şahzadə Gəliboludaydı. Burada II Muradın ölümündən sonra yeniçərilərin qiyam qaldırdığını və Xəlil paşanın zor gücünə üsyanı yatırdığını öyrəndi. Ədirnəyə doğru yola davam etdi. Burada saray əyanlarını və ordu başçılarını hüzuruna çağırdı. Nəhayət, 18 fevral 1451-ci ildə Osmanlı taxtına çıxdı. İlk işlərindən biri isə hələ südəmər körpə olan qardaşı Əhmədi öldürtmək oldu. Beləcə, özünün gələcəkdəki mümkün rəqiblərindən birini elə bəri başdanca aradan götürtdü. Ardınca taxta çıxan Osmanlı sultanlarına öz qardaşlarını öldürməyə icazə verən yasa (qanun) hazırlatdı. Həmin yasa XV əsrin sonuna qədər qüvvədə qaldı. Lakin həmin müddətdə Osmanlı sultanları qardaşlarını öldürtməkdənsə ölənədək zindanda saxlatmağı üstün tutdular.
Taxta çıxandan dərhal sonra Sultan Mehmed hakimiyyət işlərini sədr-əzəm Xəlil paşanın öhdəsinə buraxdı. Bu ağıllı bir gedişdi. Yeni sultan yaxşı bilirdi ki, qarşıda onu çətin sınaqlar gözləyir. Həmin sınaqlardan çıxmaq üçünsə uzun illər dövlət idarəçiliyində çalışan ağıllı və təcrübəli şəxslərə ehtiyacı vardı. Çandarlıdan və digərlərindən qisas almaq üçün indi zamanı deyildi. Üstəlik, Xəlil paşanın nüfuzu böyükdü, özünün isə hələ ki, vur-tut on doqquz yaşı vardı.
Venesiyalı Yakob Lanquiççi yeni sultanı xoş görünüşlü bir insan kimi təsvir edirdi: «Ortaboyluydu, güldüyünü nadir hallarda görmək olardı. Fikirlərini gizlətməyi çox yaxşı bacarırdı. Ağlından keçənləri təxmin etmək müşkül məsələydi. Elmə böyük maraq və həvəsi vardı, sənət adamlarına hörməti sonsuzdu. Cəsur və qətiyyətli, eyni zamanda gənc yaşına baxmayaraq hədsiz dərəcədə müdrik, ağıllı olduğu dərhal nəzərə çarpırdı. Bu xüsusiyyətlərinə görə onu Böyük İsgəndərə bənzətmək olar».
Lanquiççi sözlərinə davam edərək II Mehmedin onda qənaətcil, yorulmaq nədir bilməyən şəxs təsəvvürü yaratdığını yazır. Eyni zamanda gənc hökmdarın istiyə, soyuğa, aclığa hədsiz dərəcədə dözümlü, bundan başqa, əyləncə və eyş-işrətdən uzaq sultan olduğunu əlavə edirdi.
Başqa bir venesiyalı Nikola Saqunino isə II Mehmedi «mülayim, sadə, gözütox» şəxsiyyət kimi xarakterizə edir, yaltaqlığı sevmədiyini, eləcə də şəraba, əyləncəyə meyilli olmadığını söyləyir. «İradəli və qətiyyətlidir. Heç nə onu yolundan saxlaya bilməz – səfərin çətinliyi, havanın əlverişsizliyi…» – bunu da Saqunino yazır.
Bir sözlə, on doqquz yaşında olsa da, II Mehmedin kifayət qədər üstün keyfiyyətləri vardı, ən əsası qeyri-adi ağıla sahib idi. Lakin bu o demək deyildi ki, taxta çıxan kimi düşmənləri ilə haqq-hesab çürüdə bilərdi. Soyuqqanlı davranmalıydı, hakimiyyətin məsuliyyətini dərk etməli və ilk növbədə öz mövqelərini gücləndirməliydi. Yeni sultan da məhz bu cür davrandı: bir