Bencamin Franklin - avtobiografiyası. Бенджамин Франклин
Читать онлайн книгу.
və ya ümumiyyətlə heç fikir verməzdi; əsla müzakirə edilməzdi ki, bu yeməklər ilin fəsillərinə uyğun gəlir ya gəlmir, digər müvafiq taamlardan keyfiyyətinə görə üstündür ya yox, yaxşı və ya pis hazırlanıb və s. Uşaqlıqdan belə məsələlərə fikir verməyə öyrəncəli olmadığımdan, indinin özündə də, verilən xörəyin keyfiyyəti mənim üçün heç bir məna daşımır və bir neçə saatdan sonra zorla yada sala bilirəm ki, ümumiyyətlə nə yemişdim. Bu mənə səyahətlərim zamanı çox üstünlüklər verirdi, belə ki, yol yoldaşlarım səyahət zamanı bəzən, verilən yeməklərin keyfiyyəti pis olduqda, özlərini az qala bədbəxt hesab edirdilər.
Anam da çox sağlam qadın idi. Özünün on uşağının hamısını əmizdirə bilmişdi. Atam və ana-mın nə vaxtsa xəstələndikləri yadıma gəlmir; o səksən doqquz yaşında, anam isə səksən beş yaşında vəfat etmişlər. Onlar Bostonda birgə dəfn olunmuşdular və onların mərmər baş daşlarında belə yazılmışdı:
Cozay Franklin və onun arvadı Abiya burada dəfn olunmuşlar. Onlar birgə əlli beş il xoşbəxt yaşamışlar. Mülklərinin və böyük vəzifələrinin olmamasına baxmayaraq, zəhmət və çalışqanlıqla (Allahın xeyir-duası ilə) – onlar böyük ailəni firavanlıqla saxlamış, ləyaqətlə on üç övlad və yeddi nəvə böyütmüşlər. Hörmətli oxucu, qoy onların bu həyatı səni öz işlərində həvəsləndirsin və həmişə İlahi qüvvəyə inandırsın. Atam mömin və tədbirli insan idi. Anam isə təvazökar və xeyirxah qadın idi. Bu başdaşını, ehtiram əlaməti olaraq, onların xatirəsinə kiçik oğlu qoymuşdur. C.F. 1655-ci ildə anadan olmuş – 1744-cü ildə 89 yaşında vəfat etmişdir, A.F. 1667-ci ildə anadan olmuş – 1752-ci ildə 85 yaşında vəfat etmişdir.
Mən tez-tez öz xatirələrimdən kənara çıxıram, bundan da belə nəticəyə gəlirəm ki, artıq qocalmışam. Əvvəllər mən daha düzənli yazardım. Amma evin içində olanda heç vaxt bala gedən kimi bəzənib-düzənmirlər. Bəlkə də bu, sadəcə səliqəsizlikdir. Bilmirəm.
Beləliklə, əvvəlki mətləbə qayıdaq: iki il ərzində, yəni on iki yaşıma qədər atama kömək etdim. Hər şeydən görünürdü ki, bu peşəyə uşaqlıqdan yiyələn-miş qardaşım Con evləndikdən, atamdan ayrılaraq Rod-Aylenddə öz işini açandan sonra, onun yerini tutaraq şam bişirmək ustası olmalı idim. Lakin bu peşəyə meylim o qədər az idi ki, mənim üçün daha məqbul iş tapmayacağı halda itaətdən çıxacağımı və Cozay kimi dənizçi olacağımı atam da hiss edirdi. Ona görə məni özü ilə gəzintiyə çıxararaq dülgərləri, bənnaları, tornaçıları, misgərləri və digər sənət sahiblərini iş başında göstərirdi ki, nəyə həvəs etdiyimi bilsin və təki mən quruda qalım. Yaxşı ustaların öz alətlərindən məharətlə istifadə etməsindən həmişə ləzzət alırdım. Bunun mənə həm də o köməyi oldu ki, müxtəlif alətlərdən istifadə etmək vərdişinə yiyələndim və evdə, usta tapmaq mümkün olmadıqda müəyyən işləri görə bildim. Bundan başqa təcrübələrim üçün kiçik maşınlar da düzəldə bilirdim. Nəhayət, atam qərara gəldi ki, məndən bıçaqçı usta alına bilər və məni bir neçə günlük sınaq müddəti ilə Londonda bu peşəni öyrənib Bostonda işləməyə gəlmiş Bencamin əmimin oğlu Samuilin yanına düzəltdi. Lakin o, məni öyrətmək üçün elə bir qiymət oxudu ki, atam hirsləndi və məni yenidən evə götürdü.
Kiçik yaşlarımdan kitab oxumağı dəlicəsinə sevirdim və əlimə keçən pulları kitab almaq üçün yığırdım. Mən səyahət etməyi də çox xoşlayırdım. İlk aldığım kitablar Benianın əsərləri idi. Sonralar onları satdım ki, Bertonun tarixə aid əsərlərini ala bilim; bunlar küçə alverçisindən ucuz qiymətə aldığım qırxadək kiçik kitabçalar idi. Atamın kiçik kitabxanasında olan dini-polemik əsərlərin çoxunu isə artıq oxumuşdum. Qeyd etmək istəyirəm ki, biliklərə meylim olduğu vaxtlar əlimə müvafiq kitabların keçməməsinə indiyə qədər təəssüf edirəm, belə ki, o vaxtlar ruhani olmayacağım artıq dəqiqləşmişdi. Bu kitabların sırasında ucadan oxuduğum Plutarxın4 «Müqayisəli tərcümeyi-hallar» əsəri var idi və indi də hesab edirəm ki, onun mənə çox köməyi olub. Eləcə də, onun kitablarının arasında Defonun «Layihələrin təcrübəsi»5 və doktor Mezerin «Yaxşılığı necə etməli» əsərləri də vardı. Bu kitablar, ola bilsin ki, dini dünyagörüşümə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdi ki, bu da özünü həyatımın bir sıra əsas hadisələrində açıq şəkildə göstərmişdi.
Kitaba olan meyillilik axırda ona gətirdi ki, atam məni çapçı etmək fikrinə düşdü. Onu da qeyd edim ki, onun oğlanlarından biri artıq bu sənətlə məşğul olurdu. 1717-ci ildə qardaşım Ceyms İngiltərədən qayıdanda, Bostonda mətbəə açmaq üçün özü ilə çap dəzgahı və şriftlər də gətirmişdi. Atamın sə-nətinə nisbətən, bu iş mənim daha çox xoşuma gəlsə də dəniz məni əvvəlki kimi özünə çəkirdi. Atam isə bu həvəsimin nəticələrindən ehtiyat etdiyi üçün, qardaşımla aramda rəsmi müqavilə öhdəlikləri yaranmasını istəyirdi. Müəyyən müddət buna qarşı müqavimət göstərsəm də nəhayət, təzyiqlərə tab gətirməyərək, şəyirdliyə qəbul müqaviləsinə imza atdım. Bu zaman mənim cəmi on iki yaşım var idi. Müqaviləyə görə mən iyirmi bir yaşım tamam olana qədər şəyird işləyəcəkdim, özü də yalnız sonuncu il əsl işçi maaşı alacaqdım. Çox qısa zamanda bu işlərdə əhəmiyyətli müvəffəqiyyətlər qazanaraq qardaşıma böyük kömək etmiş oldum. İndi mənim daha yaxşı kitablara çıxışım vardı. Mən kitab ticarəti ilə məşğul olanların köməkçiləri ilə tanış olurdum və bu mənə imkan verirdi ki, gah bir, gah digər kitabı müvəqqəti oxumağa götürüm; oxuduğum kitabları da çalışırdım ki, vaxtında, səliqəli vəziyyətdə yiyələrinə qaytarım. Əgər kitab mənə axşam verilmiş və heç kimin duyuq düşməməsi üçün səhər yerinə qoyulmalı idisə onları öz otağımda, az qala bir gecəyə oxumağa çalışırdım.
Bir müddətdən sonra əla kitabxanası olan və tez-tez bizim mətbəəyə gələn Metyu Adams adlı ağıllı və açıqfikirli tacirin diqqətini cəlb etdim. O, məni öz kitabxanasına dəvət etdi və lütfkarlıqla istədiyim kitabı oxumaq üçün götürməyi təklif etdi. İndi məni poeziya cəlb etməyə başladı və bir neçə şeir də yazdım. Qardaşım hesab etdi ki, bununla qazanmaq olar və məni ədibliyə həvəsləndirdi. Onun təkidi ilə mən iki ballada yazdım. Onlardan biri qəzaya uğramış gəminin kapitanı Uortileyk və onun iki qızı haqqında «Mayakın yanındakı faciə», ikincisi isə «Məşhur «Tiç» gəmisinin zəbti ilə əlaqədar matrosun mahnısı və ya «Qara saqqal» adlı dəniz qulduru» balladaları idi. Bu əsərlər küçə balladaları stilində yazılmış zəif əsərlər idi. Qardaşım onları satmaq üçün məni şəhərə yolladı. Birinci balladanı az qala əlimdən qaparaq alırdılar, belə ki, təsvir edilmiş hadisə böyük səs-küyə səbəb olmuşdu. Bu uğur mənim heysiyyatımı xoş tərzdə qıdıqladı, lakin atamın buna münasibəti məni çaşdırdı. O, şeirlərimə güldü və bildirdi ki, şairlər həmişə dilənçi kimi yaşayırlar. Beləliklə, mən şair olmaq, özü də pis şair olmaq təhlükəsindən xilas oldum. Lakin nəsrlə yazdığım əsərlərin həyatım boyu mənə xeyri dəydiyinə, uğurlarımın əsas səbəblərindən biri olduğuna görə, bu sahədə müəyyən ustalığa necə nail olduğumu sənə söyləmək istəyirəm.
Şəhərdə yaxın tanışlıq etdiyim
4 Plutarxın «Tərcümeyi-hal» kitabı 50 görkəmli yunan və Roma dövlət xadimi və sərkərdəsinin bioqrafiyasından ibarətdir.
«Layihələr üzərində təcrübə» («An Essay on Projects», 1698) əsərində Defo burjua cəmiyyətinin məddahı kimi çıxış edir; əsərdə ticarətin inkişafı, bank işi, akademiya, hərbi kollec, qadınlar üçün ali məktəblərin yaradılmasına dair konkret təkliflər irəli sürülmüşdür.