Ислам модернизациясы. 1 Бөлім. Нарша Булгакбаев
Читать онлайн книгу.
Шариғаттың құрамдас бөлігі – ислам құқығы. Бастапқыда мұсылмандардың барлық əрекеттері харам жəне мақұлданған (халал) болып екіге бөлінсе, шариғаттың түпкілікті қалыптасу уақытына қарай амалдар бес санатқа (хукм) бөлінді: парыз (ваджиб) – орындалуы парыз деп саналған амалдар; мұстахаб (сүннет) – орындалуы қалаулы болып саналатын нəпіл амалдар; мубах – орындалуы міндеттелмеген, бірақ тыйым салынбаған рұқсат етілген əрекеттер; мəкрух – қалаусыз (танзих) немесе тыйым салынған (тахрими) деп саналатын əрекеттер; Харам – қатаң тыйым салынған əрекеттер. Дербес ғылыми пəн ретінде құқық теориясы мен əдіснамасы – «усул əл-фиқһ» қалыптасты, оның аясында құқықтың төрт «қайнар көзі» туралы ілім қалыптасты: екі «материалдық» дереккөз – Құран жəне Сүннет; жəне екі «ресми» – Ижма’ жəне ұқсастық бойынша Қияс. Сонымен қатар шариғат заңының қайнар көздеріне Пайғамбардың, сахабаларының пікірі, жергілікті əдет-ғұрыптар (урф, адат) т.б. Егжей-тегжейлі рəсімдік жəне заңдық тыйымдар, мұсылмандарға шошқа етін жəне өлген жануарлардың етін, алкогольдік сусындарды, есірткі жəне басқа да мас ететін заттарды жеуге рұқсат бермейді. Құмар ойынына, ысырапшылдыққа жəне өсімқорлыққа тыйым салынады. Құран Исламға дейінгі Арабияда кең таралған жаңа туған қыздарды тірідей жерлеу дəстүріне тыйым салады, қанды кек алуды шектейді, өз-өзіне қол жұмсауға жəне адамдарды құқықсыз өлтіруге тыйым салады.
Мұсылман елдерінде табыстың 20%-ын құрайтын жеке меншікке салық (хұмс), ораза кезіндегі салық (пітір садақасы) жəне имансыздардан алынатын салық (жизия) бар[15]. Исламның əлеуметтік доктринасы теңдік, ынтымақ, белсенділік жəне аскетизмге қарсы тұруға толы. Мұхаммед пайғамбар былай деген: «Сендердің ең жақсыларың – көктегі нəрселер үшін жердегі нəрселерге немқұрайлы қарағандарың емес, керісінше істегендерің емес; Сендердің ең жақсыларың – екеуінен де алғандарың». Мұсылмандық этика осы ұстанымды ұстанып, еңбек пен байлықты жарылқап, бойдақтықты жоққа шығарады. Классикалық исламда белсенділік бағдары көбінесе Құдайдың алдын ала белгілеу догмасымен қатар өмір сүрді. Мұсылман теологтарының көпшілігі өздерінің ниеттерін жүзеге асыру үшін бар күш-жігерін салуға, Құдайдың көмегіне сеніп, бар жағдайды өзгертуге шақырды жəне адамның бақылауынан тыс болатын нəрселерді алдын ала белгіленген деп қабылдау керек. Уақыт өте келе, құдайлық детерминизм, мұсылмандардың діни санасында, ең алдымен, белсенді емес фатализм жəне тыныштық рухында қабылданды. Ислам либерализмі, Халифат жағдайында пайда болған исламның классикалық саяси теориясы дін мен мемлекет бірлігін қорғайды. Халифаттың саяси идеалы сөзсіз теократиялық емес, сондықтан кейбір зерттеушілер «теократия» эпитетінің қолданылуына жол берсе, мұны əрқашан «атқарушы», «қорғаушы» жəне тіпті «зайырлы» теократия сияқты түсіндірулер арқылы жасайды. Көптеген заманауи мұсылман реформаторлары исламдағы билік тек зайырлы болуы мүмкін деп санайды, өйткені ислам «рухани» діни билікті білмейді. Қатаң мағынада шииттерге