Ислам модернизациясы. 1 Бөлім. Нарша Булгакбаев
Читать онлайн книгу.
шарттары бұрыннан белгілі шешімдерден пропорционалдық заң (иллаһ) алу арқылы белгіленді, осылайша құқықтық шешімдердің тағы бір қайнар көзі – қияс танылды. Қиястың танылуы фиқһтың ерекше бағыты – «усул əл-фиқһтың» пайда болуын белгіледі. Шамамен 10 ғасырда фиқһ ақырында дербес діни пəн ретінде пайда болды. 9-10 ғасырларда сүнниттік төрт негізгі мəзһаб қалыптасты: ханафи, малики, шафиғи жəне ханбали. Шииттік исламда қазіргі уақытта жафарит (имами), зəйди жəне исмаилит мазхабтары əрекет етеді. Əрбір мазхабтың ілімдері еңбектерде баяндалған, олардың көпшілігі ерте жəне классикалық орта ғасырларда мазхабтың негізін салушылар, олардың ең жақын шəкірттері мен ізбасарлары жазған. 9-ғасырдың ортасынан бастап сүнниттерде бірте-бірте өткеннің ірі фақихтары ғана ижтиһадқа құқылы деген пікір қалыптаса бастады. 10 ғасырдың ортасында үнсіз консенсусқа қол жеткізілді, бұл жаңа мəзһабтардың құқықтық шешімдерді (пəтуа) тұжырымдау тəсілдерінің өзіндік жүйесімен пайда болуын мүмкін етпеді. Белгілі бір мəзһабтың ілімін ұстану қажеттілігі тақлид деп аталады. Осы кезден бастап фикхтің дамуы мойындалған мəзһабтар аясында жалғасын тапты. 19 ғасырдың екінші жартысында ең дамыған ислам елдерінің құқықтық жүйелерінде фикх құқығы өз орнын негізінен Батыс Еуропа үлгілерінен көшірілген заңнамаларға берді. Нəтижесінде фикх негізінен жеке мəртебелік қатынастарды реттеуде өз орнын сақтап қалды. Фиқһ заңының дамуы үшін 19 ғасырдың екінші жартысы – 20 ғасырдың басында. Биліктің тапсырмасы бойынша дайындалған, бірақ мемлекеттік мойындауын алмаған шығармалардың заң жобалары түрінде пайда болуы тəн болды[28]. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап жалпы тенденция фикх рөлінің тұрақты төмендеуіне қарамастан, мұсылман халқының басым бөлігі бар елдерде фиқһтың жекелеген салалары, институттары мен нормалары əлі күнге дейін сақталуда.. Қазіргі жағдайда фиқһ заңы бір дəрежеде қолданылады, құқықтың формальды қайнар көзі ретінде өзінің маңызын сақтап қалды. Қазіргі уақытта көптеген ислам елдерінің конституциялары фикхтің негізгі нормаларын заңнаманың негізгі қайнар көзі ретінде таниды. Сондықтан тиісті заңнамаларды дайындау кезінде фикх бойынша классикалық еңбектер кеңінен қолданылады. 20 ғасырдың ортасынан бастап қазіргі заңгерлердің фиқһ құқығының жекелеген салалары мен институттары туралы еңбектері кеңінен тарады. Қазіргі əдебиетте фикхты жалпы жəне оның жекелеген салаларын жəне қазіргі заңнама мен басқа да құқықтық жүйелерді салыстырмалы түрде зерттеулер маңызды орын алады. Мұсылман сенімі ('ақида) догмалардың, идеялар мен концепциялардың бірегей қоры болып табылады. Ақида исламдық догматикалық-құқықтық жүйенің белсенді қалыптасу кезеңінде (8 ғ.) пайда болды, оның тікелей ізашары «теркілеу» (радд) жанрында жазылған шығармалар болды. Ашық полемикалық сипаттағы теріске шығарулардан айырмашылығы, ақида ислам догматикасы мен құқығының негізгі мəселелері бойынша догматикалық мектептің немесе жеке автордың ұстанымдарын баяндайтын, жариялау