Noce i dnie Tom 1-4. Maria Dąbrowska
Читать онлайн книгу.
poprzez realność”[244]. Zdaniem Dąbrowskiej podstawą twórczości literackiej jest właśnie realizm (Dz. 3 V 1929). Pisarka uważała jednak, że „dzieło sztuki nie jest odtworzeniem rzeczywistości”, lecz „odgadnieniem jakiejś postaci tej rzeczywistości, której żadnym innym sposobem poznać, odczuć i zobaczyć nie byłoby można. To odgadnięcie artysta uzyskuje przez zbudowanie nowej rzeczywistości – poetyckiej”[245]. Realizm pisarstwa Conrada oceniała jako „surową, nieubłaganą i rzetelną relację artystyczną – z doznanego życia”[246].
Także jako zwrot do realizmu (neorealizm) oceniał Noce i dnie Kołaczkowski, uważając że powieść reprezentuje nurt literatury, której istotną cechą jest „respekt dla rzeczywistości i rehabilitacja jej wartości”[247]. W porównaniu z innymi powieściami wydawanymi w latach trzydziestych XX w. Noce i dnie uznał za dzieło „przełomowe”. Nową perspektywę, jaką wyznaczała powieść, upatrywał w „charakterach”, nie zaś w „stanach duszy”. Natomiast Piasecki zasadniczy rys metody realistycznej Dąbrowskiej dostrzegał w „przesuwaniu każdego zagadnienia ku psychice”[248]. Realizm Nocy i dni oceniano jako nowatorski i kształtujący umysłowość i uczuciowość pokoleń i zdaniem wielu badaczy (m.in. Zawodzińskiego, a w latach ostatnich – Lipatowa) osiągnął poziom europejski.
Do sukcesu czytelniczego powieści Dąbrowskiej w Polsce przyczynił się także fakt, że opisywała ona niedawną przeszłość stosunkowo licznej warstwy społecznej, jaką stanowiła w okresie międzywojennym inteligencja pochodzenia ziemiańskiego, związana z tradycją wiejską i szlachecką, która po I wojnie światowej nie miała swojego pisarza tej miary[249]. Tu odnajdywano własne życie „nie co do faktów, czy zdarzeń, ale co do okoliczności, co do atmosfery, co do melodii życia”[250], doceniano wierność, z jaką Dąbrowska oddała realia epoki i życia ziemiaństwa. Dla ówczesnych czytelników powieść była więc także sentymentalnym powrotem do przeszłości, ich „czasem odnalezionym”. Dostrzegano w Nocach i dniach propozycję przymierza z życiem, „tęsknotę do afirmacji życia po pustce i niedoli” (Kołaczkowski), a także drogę odejścia od „pospolitej szlachetczyzny” (Wyka). Nie bez znaczenia był też fakt, że powieść odwoływała się do tradycyjnej sztuki narracyjnej, realizowanej wcześniej przez Kraszewskiego, Jeża, Prusa, Orzeszkową, których popularność w tym czasie była ciągle żywa. Sukces powieści wiązano też z jej mądrą i szlachetną wymową, z pochyleniem się autorki nad pytaniem o sens istnienia.
Były też sceptyczne oceny popularności dzieła Dąbrowskiej, w tym Troczyńskiego, który, nazywając je „arcydziełem literackiego sukcesu”, przyczyn powodzenia dopatrywał się nie w jej artystycznych walorach, lecz w strategii środowiska literackiego i chwilowej modzie na sagi rodzinne[251]. Jednak, zdaniem większości krytyków, ukazanie się Nocy i dni miało przełomowe znaczenie dla literatury polskiej. Jako jedyną spośród wydanych w okresie międzywojennym, stawiano ją w rzędzie takich powieści, jak Nad Niemnem, Lalka, Rodzina Połanieckich, Ludzie bezdomni, które kształtowały umysły i uczuciowość całych pokoleń. W przekonaniu Frydego powieść wyznaczała kolejny etap w literaturze po Panu Tadeuszu i Nad Niemnem; siłą Mickiewicza było „poczucie narodowe”, Orzeszkowej – kult pracy, Dąbrowskiej – rytm życia „w pewien niepojęty sposób zharmonizowany z rytmem całej natury, ziemi, rzec by można – kosmosu”[252]. Podobnego porównania dokonał Julian Przyboś, pisząc:
Nie znajduję też dla porównania epopei Dąbrowskiej innego arcydzieła literatury ojczystej niż Pan Tadeusz. Powieść Noce i dnie nie ma sobie równej w prozie polskiej. Ani Nad Niemnem Orzeszkowej, ani Lalka Prusa nie ogarniają tak wielkiego obszaru życia i nie osiągają artyzmu Nocy i dni, a cóż dopiero mówić o Chłopach Reymonta czy lirycznych kompozycjach Żeromskiego. Noce i dnie stanowią szczyt prozy polskiej, największe arcydzieło napisane w niewiązanej mowie polskiej. Można je porównywać tylko ze szczytowym wzniesieniem się mowy polskiej w poezji, z Panem Tadeuszem[253].
Choć Dąbrowska rozpoczynała twórczość literacką razem z ostatnią generacją modernistów, to tylko w pierwszych jej próbach literackich (wczesne wiersze, niepublikowane drobiazgi prozą[254]) odnajdziemy ślady konwencji młodopolskich. Już jednak opowiadanie Janek było, według oceny samej pisarki, „protestem na styl Młodej Polski” (Dz. 31 III 1958). W Nocach i dniach występują wprawdzie postacie, które mają cechy bohaterów młodopolskich, ale ich dekadentyzm jest innej natury: w przypadku Celiny to naśladownicza i płytka maniera, w przypadku Janusza – przyrodzony brak substancji emocjonalnej. Dąbrowska nie polemizowała z postawami tych bohaterów, raczej opisywała ich jako życiowych bankrutów, osoby z góry skazane na klęskę, tło dla losów tych, którzy świat tworzą i zmieniają[255].
Pisarka nie przyznawała się też do pozytywistycznych filiacji swojej powieści. Wprawdzie szacunek Dąbrowskiej dla pracy i twórczej aktywności bliski jest pozytywizmowi, jednak wzbogaciła jego tezy, wspierając się bergsonowską ideą biologicznego żywiołu jako czynnika twórczego, z którego człowiek, wykorzystując intuicję, instynkty i wolę twórczą, czerpie energię życiową. Etos pracy ma tu więc sens metafizyczny i intelektualny, a twórcze uczestnictwo w bycie ma wymiar zarazem fizyczny, instynktowny, intelektualny i moralny. Znaczenie pracy w życiu bohaterów Nocy i dni, rola, jaką przypisuje jej Dąbrowska, różni się jednak od koncepcji Stanisława Brzozowskiego, wedle którego praca jest dramatem metafizycznym, wynikającym z humanizowania przyrody przez człowieka. Filozofia pracy Dąbrowskiej jest prosta: to świadome uczestnictwo w dialektyce istnienia, a także, poprzez aktywność twórczą – harmonijny związek człowieka ze światem. Rzetelna praca to, wedle Dąbrowskiej, nie puste hasło, lecz życiowa konieczność i potrzeba duszy. Bogumił Niechcic rozumiał to intuicyjnie, gdy mówił: „Mioduska i Daleniecki przeminą i my też przeminiemy, a ziemia się zostanie. Musi być w ziemi wszystko zrobione tak, jak trzeba. Na to sieję, by wzeszło…” (I, s. 212). Apoteoza codzienności, podkreślanie wartości pracy nie jest prostym nawiązaniem do haseł pozytywizmu[256]. Podczas, gdy u pozytywistów kult pracy łączył się z rezygnacją z romantycznych aspiracji niepodległościowych, u Dąbrowskiej praca jest drogą do wolności, także w sferze społeczno-politycznej. Ideologia niepodległościowa łączy się tu z postulatem pracy jako warunkiem odnowy moralnej społeczeństwa.
Pokusa zestawienia Nad Niemnem i Nocy i dni wydaje się uzasadniona, choćby w odnotowaniu podobieństw wątków powieściowych (powstanie styczniowe, jego reperkusje, obraz młodego pokolenia). Zawodziński porównywał mistrzostwo Dąbrowskiej z Tołstojem i Conradem, Flaubertem, Duhamelem oraz Sienkiewiczem, Żeromskim, ale przede wszystkim z Orzeszkową, stwierdzając w podsumowaniu, że „powodzenie Dąbrowskiej to […] zwycięstwo pisarki miary i charakteru Orzeszkowej, rozpoczynającej nową epokę, której pewnie będzie eponimką i centralną postacią”[257]. Także inni, wśród nich Czachowski, Fryde i Czesław Miłosz widzieli pokrewieństwo dzieł Orzeszkowej i Dąbrowskiej, autorkę Nocy i dni nazywając następczynią[258]. W stosunku Bogumiła do ziemi Czachowski dostrzegł