1
W. Gombrowicz, Dziennik 1957–1961, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1989, s. 256.
2
Słowa „reflexive” i „reflective” są tłumaczone na język polski często za pomocą tego samego przymiotnika – refleksyjny. Chciałabym rozróżnić te dwa terminy. Oba mają „podwojoną referencję”, w dodatku bardzo zbliżoną. „Reflective” oznacza „akt kognitywny”, „refleksję” w sensie namysłu, medytacyjność, ale także „zdolność odbijania”, np. promieni słonecznych; „reflexive” konotuje akt zwrotu, sugeruje cyrkularną relację. Gillie Bolton w tomie Reflective Practice (G.E.J. Bolton, Reflective Practice: Writing and Professional Development, SAGE Publications, Los Angeles 2010, s. XIX) rozpodobnia interesujące mnie terminy w następujący sposób: „reflection” oznacza “zdolność do głębokiego namysłu”, „reflexivity” – „umiejętność zewnętrznej oceny siebie”. Sytuację w języku polskim wyjaśnia Elżbieta Hałas: „W języku polskim ‘refleksyjność’ pojawiła się w przekładach angielskiego słowa reflexivity (by ograniczyć się tylko do literatury anglosaskiej) w znaczeniu innym, ale nie zawsze dostatecznie wyraźnie odróżnianym od wcześniejszego użycia wyrażenia refleksyjność, pochodzącego od ‘refleksji’ jako aktu podmiotu, a więc np. jako ‘refleksyjność poezji’. Angielskie reflexivity, w przeciwieństwie do angielskiego reflexion (a także angielskie reflectivity) jest słowem nowym, które pojawiło się w XX wieku najpierw w odniesieniu do własności relacji zwrotnej, by przeniknąć następnie do języka nauk społecznych, w którym miesza się nieustannie przeciwstawianie pojęć refleksji i refleksyjności, bądź to ich współwystępowanie” (E. Hałas, Refleksyjność jako zasada i problem teorii społecznej, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 2011, nr 2, s. 192). Proponuję tu więc nie dość jeszcze osadzone w polszczyźnie słowo „refleksywny” dla oddania „zwrotnego” charakteru zjawisk.
3
E. Erickson, Zagadnienie tożsamości ego, tłum. M. Żywicki, [w:] Tożsamość a cykl życia, Zysk i S-ka, Warszawa 2004, s. 98. Publikowane pierwotnie w „The Journal of the American Psychoanalitic Association” 1956, no. 4.
4
B. Hood, The Self Illusion. How the Social Brain Creates Identity, Oxford University Press, Oxford 2013, s. X.
5
E. Thompson, D. Zahavi, Self, No Self? Perspectives from Analytical, Phenomenological, and Indian Traditions, Oxford University Press, Oxford 2013, s. 1.
6
G. Lakoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh. The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought, Basic Books, 1999, s. 268. Por. także artykuły G. Lakoffa: Multiple Selves. The Metaphorical Models of the Self Inherent in Our Conceptual System, 1992 (dostęp on-line na stronie autora: http://georgelakoff.files.wordpress.com), oraz Sorry, I’m Not Myself Today. The Metaphor System for Conceptualizing the Self, [w:] G. Fauconnier, E. Sweetser, Spaces, Worlds, and Grammar, University of Chicago Press, Chicago 1996.
7
P.L. Callero, The Sociology of the Self, „Annual Review of Sociology” 2003, no. 29, s. 115.
8
A. Cascardi, The Subjects of Modernity, Cambridge University Press, Cambridge 1992; S. Benhabib, Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, Routledge, New York 1992; Ch. Taylor, Sources of the Self. The Making of Modern Identity, Harvard University Press, Cambridge 1989 (pol. Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, tłum. zbiorowe pod red. T. Gadacza, PWN, Warszawa 2001). Mapę współczesnego dyskursu o podmiocie przedstawił zwięźle Andrzej Zawadzki – zob. idem, Autor. Podmiot literacki, [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2006.
9
P.L. Callero, The Sociology…, op. cit., s. 116. Warto zauważyć, że ów nurt konstruuje się równolegle (lecz nie absolutnie rozdzielnie) wobec tendencji skrajnie negatywnej, gdzie mowa o likwidacji (Adorno), śmierci (Barthes), końcu (Derrida) czy zmierzchu człowieka (Foucault) – por. R. Nycz, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wydawnictwo FNP, Wrocław 2002 [1995], s. 89–90. Por. też P. Bürger, Das Verschwinden des Subjekts. Eine Geschichte der Subjektivität von Montaigne bis Barthes, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1998.
10
A. Elliott, Concepts of the Self, Polity Press, Cambridge 2006 (pol. Koncepcje „ja”, tłum. S. Królak, Sic!, Warszawa 2007, s. 18). Z powodu „walki o przywrócenie terminu”, który omówię dokładniej w dalszej części pracy, w tekście głównym posługiwać się będę oryginalnym brzmieniem tytułów przywoływanych prac, nawet jeśli zostały wydane w Polsce i funkcjonują już w obiegu pod przełożonym tytułem.
11
Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, „Studia Socjologiczne” 1993, nr 2, s. 9. Problem stabilności/niestabilności jaźni rekonstruowany jest także w znanym artykule Ryszarda Nycza pt. Tropy „ja”. Koncepcja podmiotowości w literaturze polskiej ostatniego stulecia (R. Nycz, Język modernizmu…, op. cit.).
12
A. Bielik-Robson, Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości, Universitas, Kraków 2000, s. 36.
18
S. Gallagher, The Oxford Handbook of the Self, Oxford University Press, Oxford 2013.
