Niechże cię smołą rozleje krzyż Pański! – według wierzeń ludowych przeżegnanie znakiem krzyża miało sprawiać, że diabeł zamieni się w roztopioną smołę. [przypis edytorski]
38
uwieść – tu: zwieść, oszukać, wywieść w pole. [przypis edytorski]
39
swacha – swatka. [przypis autorski]
40
Czy się spodziewać starosty przybycia – Mikołaja Potockiego, dziedzica tych włości. [przypis autorski]
41
czyli (tu daw.) – czy, czy też. [przypis edytorski]
czahar – las drzew rozmaitego gatunku. [przypis autorski]
66
Szwaczka – jest to prawdziwe nazwisko kaniowskiego mieszczanina, który tamże robił powstanie w r. 1768. [przypis autorski]
67
Leć do starosty: on śród Bohusławia poi gromady, rozstrzeliwa baby – Mikołaj Potocki, banita, starosta kaniowski i bohusławski. Jest to jedna z osób żyjących w podaniach gminu. Jego życie, bezprawia, później pokutę opowiadają w tysiącznych szczegółach. Są pieśni o nim, o jego miłostkach i okrucieństwach. Jeszcze teraz można znaleźć starców, którzy go znali osobiście; a powieść ich, lubo nie w tak dalekie przenosi czasy, ale w jakże dalekie od nas obyczaje i zdarzenia! Starosta kaniowski leży w Poczajowie i jego ciało pokazują ze szczególną atencją miejscowi księża bazyliani. On to wskutek pokuty za nabrojone w Ukrainie sprawki pyszny ten klasztor wydźwignął i nadał. [przypis autorski]
68
Roś – rzeka w środkowej części Ukrainy, prawy dopływ Diepru. [przypis edytorski]
Maksym Żeleźniak, ukr. Максим Залізняк (ur. ok. 1740 – zm. po 1768) – Kozak zaporoski, hetman hajdamaków, przywódca powstania hajdamackiego, sprowokowanego przez Rosjan dla osłabienia konfederacji barskiej, wraz z Iwanem Gontą prowodyr tzw. rzezi humańskiej w 1768 r., w której zginęło ok. 20 tys. osób. [przypis edytorski]
73
Iwan Gonta, ukr. Іван Ґонта (1705–1768) – dowódca nadwornych Kozaków F.S. Potockiego, przeszedł na stronę hajdamaków podczas koliszczyzny (1768), umożliwiając rzeź Humania. Pojmany podstępem przez Rosjan, wydany Polakom, był torturowany i został stracony. [przypis edytorski]
74
zawieść hulankę uśpieli (z ukr.) – zdążyli zorganizować rozruchy i rzezie. [przypis edytorski]
75
tknąć się – tu: przejąć się. [przypis edytorski]
76
Już ja się pewno toi nie napiję – toja, u botaników: tojad mordownik. Własności jego narkotyczne uważa lud pospolity za lekarstwo na smutki. [przypis autorski]
77
szydny – drwiący. [przypis edytorski]
78
razem – tu: nagle. [przypis edytorski]
79
jezdca – dziś popr. forma D. lp: jeźdźca. [przypis edytorski]
80
czerń (tu daw.) – groźny tłum; pejoratywne określenie pospólstwa, biednej ludności Ukrainy w XVII–XVIII w., jako ludzi nieokrzesanych i skłonnych do buntów i okrucieństw. [przypis edytorski]
