przygodzić się (daw.) – przytrafić się. [przypis edytorski]
88
diabeł w czasie mszy św. Marcina (…) zębami musiał rozciągać swój pergamin – Wedle legendy dwie stare baby gadały z sobą bez przerwy, podczas gdy św. Marcin odprawiał mszę. Diabeł, który stał za nimi i spisywał ich rozmowę, nie znalazł w końcu miejsca na swoim pergaminie i musiał go zębami rozciągać, przy czym potknął się i potłukł o filar kościelny. [przypis tłumacza]
89
rozluźniły się ku górze kosmki maciczne (…) wyszło lewym uchem – Zuchwałe drwiny z współczesnych teologów, którzy wykładali dosłownie przenośnię, iż Matka Boska poczęła przez ucho. Stara pieśń kościelna brzmi: Gaude, virgo, mater Christi. Quae per aurem concepisti. [przypis tłumacza]
90
innocens credit omni verbo (łac.) – niewinny wierzy każdemu słowu. [przypis edytorski]
91
sorboniści – Sorbona, starożytny uniwersytet paryski, mający imię od Roberta de la Sorbonne, spowiednika Ludwika Świętego. Za czasu Rabelais'go Sorbona była warowną twierdzą średniowiecznej teologii i filozofii scholastycznej i prowadziła walkę na śmierć i życie z budzącym się nowożytnym duchem, a w walce tej płonący stos był ostatecznym i nierzadko używanym argumentem. To tłumaczy zajadłość, z jaką Rabelais, pod osłoną protekcji możnych kardynałów i samego króla, szturmuje szyderstwem i inwektywą do jej murów. Cały ten rozdział jest żartem na owe czasy bardzo ryzykownym i który autor mógł drogo przypłacić. [przypis tłumacza]
92
wżdy (daw.) – jednak, przecież; w końcu, wreszcie. [przypis edytorski]
93
żali a. zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
94
Podejrzewam was (…) rodziłyby odtąd dzieci przez ucho – Cały ten ustęp Rabelais uważał za bezpieczniejsze skreślić w drugim wydaniu tej księgi. [przypis tłumacza]
95
Ależ gałgan tchu ma – w oryginale: Que grand tu as te gousier. [przypis tłumacza]
96
potelskich i bremondzkich – Wioski w rodzinnych stronach Rabelais'go. [przypis tłumacza]
97
subtelni doktorowie skotyści – Duns Skot, teolog lubujący się w subtelnych rozróżnieniach. [przypis tłumacza]
98
Jak odziewano Gargantuę – Niewybredne efekty komiczne zawarte w tych przesadnych wyliczeniach zaczerpnięte są z dawnej Kroniki Gargantuińskiej. [przypis tłumacza]
99
barwy (…) niebieska z białym – francuskie barwy koronne. [przypis tłumacza]
100
Okam – Ockham, teolog scholastyczny, uczeń Skota. Znowuż Rabelais drwi z subtelności i łamigłówek scholastycznych. [przypis tłumacza]
101
pludry (daw.) – spodnie; zwykle sięgające do kolan lub tuż za kolano. [przypis edytorski]
102
saczek – słowo urobione przez tłumacza dla oddania francuskiej braguette, która w dziele Rabelais'go odgrywa pierwszorzędną rolę. Jest to podłużny woreczek, jaki w średniowiecznym kroju odzienia znajdował się u pludrów na męskie części rodne. Podobnież i zbroje średniowieczne posiadały odpowiadającą temuż saczkowi osobną ochronę. Często wyraz ten użyty jest w znaczeniu rozporka. [przypis tłumacza]
103
libro (łac.) – w księdze. [przypis edytorski]
104
libro ultimo (łac.) – w księdze ostatniej. [przypis edytorski]
105
grzywna – daw. miara wagi, stosowana w średniowieczu i równa ok. pół funta (wynosiła średnio 200–240 g; różnie w różnych częściach Europy). [przypis edytorski]
106
in (łac.) – w. [przypis edytorski]
107
'Η αγαπη ου ζητει τα εαντης (gr.) – „Miłosierdzie nie szuka swojej korzyści” (św. Paweł. List I do Koryntian, Rozdz. XIII, w. 5). [przypis tłumacza]
108
senluccy kabaliści – Mnichy z Saint-Louand koło Chinon, miejsca urodzenia Rabelais'go. [przypis tłumacza]
109
długowełniste barany – Moneta z czasów św. Ludwika, tak nazywana dla wybitego na niej Baranka Bożego, z napisem: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis! [Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami; red. WL]. [przypis tłumacza]
110
Fuggerowie – jeden z najpotężniejszych domów bankowych owego czasu. [przypis tłumacza]
wedle nich okulbaczyli muły – Obyczaj współczesny kazał nawet rząd mułów zdobić wedle kolorów swojej damy. [przypis tłumacza]
113
cale (daw.) – zupełnie, całkowicie. [przypis edytorski]
114
Horus Apollon – Horapolon, gramatyk, który żył w Aleksandrii za czasu Teodozjusza Wielkiego. [przypis tłumacza]
115
we Francji znajdziecie ułamek tegoż w godle pana Admirała niegdy noszonym przez Oktawiana Augusta – Godło: Festina lente [spiesz cię powoli; red. WL]. Którego admirała Rabelais miał na myśli, nie jest pewne. [przypis tłumacza]
116
wżdy (daw.) – jednak, przecież; w końcu, wreszcie. [przypis edytorski]
117
forma na czapkę (…) kotliczek do parowania wina – Synonimy na oznaczenie głowy. [przypis tłumacza]
118
sparzyć – tu: dobrać w pary. [przypis edytorski]
119
k'temu (daw.) – do tego; po temu. [przypis edytorski]
bona lux (łac.) – „Dobre światło”. Zaczerpnięte z głośnej Pochwały szaleństwa Erazma. [przypis tłumacza]
123
Proklus – Perypatetyk z II stulecia, komentator Arystotelesa. [przypis tłumacza]
124
γάλα (gr.) – czytaj: gala. [przypis edytorski]
125
owo – tu: otóż. [przypis edytorski]
126
Awicenna (908–1036) – słynny arabski lekarz i filozof. [przypis tłumacza]
127
Młode lata Gargantui – Wielu komentatorów chce widzieć w tym i w następnym rozdziale satyrę na współczesne wychowanie dzieci monarszych, polegające głównie na jedzeniu, piciu i spaniu. Ta długa litania
