– bohater starej farsy francuskiej. [przypis tłumacza]
173
przysięgli, że nosa nie obetrą, póki (…) to znaczy na święty Nigdy – Ostre wycieczki przeciw ówczesnemu wymiarowi sprawiedliwości niejednokrotnie będą tematem satyry Rabelais'go. [przypis tłumacza]
174
las w Bierze – Bière: dawna nazwa lasu Fontainebleau. [przypis tłumacza]
175
vanum est vobis ante lucem surgere (łac.) – daremne jest wam wstawać przed światłem dziennym. [przypis tłumacza]
176
Papież Aleksander tak samo czynił (…) – Papież Aleksander V, który nie gardził rozkoszami stołu. [przypis tłumacza]
177
unde versus (łac.) – stąd wiersz. [przypis edytorski]
178
pud – jednostka wagi równa 40 funtom, czyli nieco mniej niż 16,5 kg. [przypis edytorski]
179
dusza jego przebywała w kuchni – Jamdudum animus est in patinis (Terencjusz). [przypis tłumacza]
180
urynał – nocnik. [przypis edytorski]
181
Zabawy Gargantui – I ten rozdział ma być satyrą na wychowanie Franciszka I, którego młodość wedle świadectw historii miała upłynąć wyłącznie na spaniu i zabawie. Ostatnio wydanie Rabelais'go (Abel Lefranc, 1913) podaje wyjaśnienie niemal wszystkich owych 215 gier przytoczonych w oryginale. [przypis tłumacza]
182
wsiadał na starego muła (…) mamrocząc ustami – Rajcy parlamentu zwykli byli, jadąc na swoje posiedzenia, odmawiać różańce. [przypis tłumacza]
183
wędrował przypatrzyć się, jak zastawiają siatkę na króliki – Polowanie na króliki należało podówczas do ulubionych rozrywek możnych panów. [przypis tłumacza]
184
miał za domowników pana Trzypotrzy, pana Obżorę, pana Doliwę i pana Puszczajpasa – W oryginale prawdziwe nazwiska dworzan Franciszka I. [przypis tłumacza]
185
Jako Ponokrates ujął Gargantua w taką dyscyplinę, iż ani godzina w dniu nie szła na marne – Cały plan nowożytnego wychowania zawarty w tym rozdziale pomyślany jest przez autora zupełne serio; przy bliższym rozpatrywaniu nie jest on tak przeciążający, jakby się to z natłoczenia szczegółów i amplifikacji stylowych na pozór zdawało. To przejście od zaniedbanego do starannego wychowania również zgodne jest z historią życia Franciszka I. [przypis tłumacza]
186
Tymoteusz z Miletu – fletnista na dworze Aleksandra Wielkiego. [przypis tłumacza]
Tunstal (1476–1559) – sekretarz Henryka VIII, matematyk i filozof. [przypis tłumacza]
189
przygodzić się (daw.) – zdarzać się. [przypis edytorski]
190
najtęgszy – dziś popr.: najtęższy (tj. najsilniejszy, najpotężniejszy). [przypis edytorski]
191
przewdziać się – przebrać się. [przypis edytorski]
192
Rizotomos – dosł. po grecku: krający korzenie; botanik. [przypis tłumacza]
193
wielu (…) doradza wcale przeciwnie – Arab Awicenna i jego szkoła, w przeciwstawieniu do Galena, który zalecał główny posiłek w dniu spożywać wieczorem. [przypis tłumacza]
194
Leonikus – profesor w Padwie (zm. 1531), który napisał książkę o grze w kości. [przypis tłumacza]
195
Laskaris – bibliotekarz Franciszka I i przyjaciel autora. [przypis tłumacza]
196
szmuklerz (daw.) – rzemieślnik zajmujący się wyrobem pasów, taśm i frędzli do obszywania ubrań i tkanin; także: pasamonik. [przypis edytorski]
197
wczas – tu: wcześnie. [przypis edytorski]
198
jako poucza (…) Pliniusz (…) bluszczowego kubka – Pliniusz twierdzi, iż w kubku sporządzonym z drzewa bluszczowego wino oddziela się od wody. [przypis tłumacza]
199
Jako między piekarzami kołaczy z Lerny a pasterzami z kraju Gargantui wszczęły się wielkie swary, z których zasię zrodziły się długie wojny – Można się domyślać, iż cały ustęp dotyczący wojny był szczególnie umiłowanym przedmiotem komentatorów pisarza. Jedni widzieli w królu Żółciku Karola V, wielkiego przeciwnika króla Franciszka, inni Maksymiliana Sforzę, syna Ludwika Moro etc. Przypuścić wolno, iż w całej tej mikroskopijnej epopei wojennej splata się w jedno żartobliwa fantazja pisarza (wszystkie grody, miasta, warownie, to są wioski okalające miejsce urodzenia Rabelais'go) z jakimiś wspomnieniami z dzieciństwa, odzwierciadlającymi podobny zatarg. Na to przypuszczenie nie brak jest pozytywnych danych (Abel Lefranc). Z tego błahego tła wyrosły ustęp ten wzbija się niejednokrotnie do wyżyn świetnej i daleko idącej satyry. Wiele rysów w dalszym ciągu dzieła świadczy, iż Rabelais czuł się bardzo mocno dzieckiem Francji i na poczuciu patriotycznym (nie tak częstym w znaczeniu dzisiejszym w owych czasach) mu nie zbywało; jednakże owe okrutne wojny, w których dla błahych przyczyn, dla kaprysu monarchów hordy żołdactwa przeciągły przez kraj, paląc i rabując wszystko, a nade wszystko niszcząc tak drogie południowemu sercu winnice, nie budziły w nim zgoła entuzjazmu. [przypis tłumacza]
200
sękacz – tu: sękaty kij. [przypis edytorski]
201
Selia – Seuille. [przypis tłumacza]
202
ad (łac.) – na. [przypis edytorski]
203
capitulum capitulantes (łac.) – Zebranie mnichów mających prawo głosu w kapitule, z wykluczeniem braciszków. [przypis tłumacza]
204
pro pace (łac.) – dla pokoju; za pokój. [przypis edytorski]
205
Jan Łomignat – Pierwowzoru tej szczególnie przez autora umiłowanej postaci szukali komentatorowie w wielu najwybitniejszych ludziach owego wieku: wedle jednych miał to być Luter, wedle innych Cezar Borgia, kardynał Odet de Châtillon, Jan du Bellay. Jeszcze raz trzeba tu powtórzyć, co zaznaczyliśmy w wielu miejscach, iż tego rodzaju wąskie i literalne „wykłady” raczej utrudniają niż ułatwiają zrozumienie ducha dzieła. Brat Jan, to przede wszystkim niezmiernie ciekawa projekcja ideału samego pisarza i tej jego dwoistości, którą podnosiliśmy we wstępie: to najbardziej energiczny, jaki może być pod słońcem, protest przeciw życiu zakonnemu, a zarazem „najszczerszy mnich, jaki od początku mnichostwa mniszył się kiedy pomiędzy mnichami”! [przypis tłumacza]
206
Sprzątajcie kosze, zbiory już skończone – Stara piosenka ludowa: Adieu, paniers, vendanges sont faites. [przypis tłumacza]
207
da mihi potum (łac.; żart.) – daj mi popić (być pijanym). [przypis edytorski]
208
Święty Tomasz Angielczyk – Tomasz Becket, arcybiskup Canterbury
