Justyna Kroczak – adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego, autorka monografii o Pawle Florenskim (Pawła Florenskiego filozofia wszechjedności, Warszawa 2015).

      Sebastian Borowicz

      Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

      ORCID 0000-0002-3887-1552

      Przeciw pięknu, dobru i miłości?

      Negatywne formy konceptualizacji kobiecej starości w średniowieczu i epoce nowożytnej

      W dramacie Goethego Faust pyta przekornie Mefista: „Po cóż o starą babę aż tyle hałasu?”77. Pytanie to jest tym bardziej aktualne, że martwe na pozór obrazy z odległej przeszłości są niestety coraz mniej czytelne, choć nadal rozpoznawalne i obecne w tak zwanej pamięci zbiorowej. W 2013 roku brytyjskie media, w tym BBC oraz dziennik „The Independent”, obiegła przedziwna historia związana z obrazem „brzydkiej staruchy” z Winchesteru. Oto zapomniane dzieło anonimowego artysty z przełomu XVIII i XIX wieku trafiło jako przesyłka pocztowa do starszego małżeństwa z hrabstwa Hampshire, Keitha i Sue Webbów. Drogą rodzinnego dochodzenia udało się ustalić, że jest to wizerunek jednego z przodków rodziny. Jako wyobrażenie wyjątkowo brzydkiej kobiety, a więc niewpisujące się w kulturowy stereotyp portretu przodka, obraz nie spełnił oczekiwań pani domu i spoczął w garażu. Z jednej strony to odrzucające estetycznie przedstawienie łamie konwencję sztuki portretowej. Z drugiej – z otchłani pamięci kulturowej przywołuje do rzeczywistości XXI wieku wizerunek zapomniany i niezrozumiały, aktualizując tym samym jego społeczny odbiór. Niczym Warburgiańska Nimfa brzydka starucha z Winchesteru swoim nieoczekiwanym powrotem przywołuje całą rodzinę wyobrażeń przechowywanych w memoire collective, których pierwotny status nie jest dla nas ani oczywisty, ani zrozumiały. Owa pamięć zbiorowa opiera się między innymi na procesach kliszowania i stereotypizacji, które w przypadku kobiecej starości tworzą dwa przeciwstawne kulturowo zaprogramowane wyobrażenia: mulier bona i mulier mala. Pracę obu tych figur ukazuje XII-wieczny podręcznik retoryki Mateusza z Vendôme Ars versificatoria, w którym – w myśl antycznej idei kalokagatii – piękno fizyczne implikuje piękno moralne, co uwidacznia się w przykładzie descriptio formae pulchritudinis Heleny Trojańskiej. Z kolei w descriptio vetulae autor zarysowuje przeciwstawną postać piastunki Beroe (Est Beroe rerum scabies) – szpetnej, wyłysiałej staruchy z kaprawymi oczkami, będącej uosobieniem moralnego upadku, świata pozbawionego boskiego ładu, ale – co ciekawe – i złej poezji. Portret fizyczny oraz moralny zlewają się w jedno – brzydota ma tu dwa równoległe wymiary: dosłowny i alegoryczny. Wergiliańska Helena i Beroe tworzą antytetyczne modele kobiecości, poezji oraz świata, które w kulturze europejskiej staną się jedną figurą znaną jako Frau Welt – ‘Kobieta Świat’. Starucha okazuje się przeciwieństwem Heleny, jasnowłosej Izoldy, „kobiety anielskiej”. To Anty-Beatrycze, figura-obraz niewłaściwy, przedstawienie, którego istotą jest perwersyjność, obrzydliwość, przewrotność78. Stara, zła, brzydka, pijana, szalona, rozbudzona seksualnie i bezbożna kobieta jest antytezą piękna, wszystkiego tego, co było pożądane i postrzegane