Ирода кучи. Келли Макгонигал
Читать онлайн книгу.
Серенгетида бўлиб, одатдагидек ибтидоий гоминоидлар билан шуғулланасиз: саванна бўйлаб тарқалиб кетган ҳайвонларнинг скелетларини тишлаяпсиз. Ҳаммаси яхши кетмоқда: сиз янги гиена жасадини кўриб қолдингиз. Ва бирдан, қаердандир – жин урсин! – ханжар тишли йўлбарс яқин атрофдаги дарахт шохларига яширинди. Балки у гиенадан татиб кўргач, асосий таомга – сизни интиқлик билан кутаётгандир. У ўттиз сантиметрлик тишларини танангизга ботиришга тайёрдек туюлади ва ХХI аср одамидан фарқли ўлароқ, бу йиртқич иштаҳасини қондиришдан тортинмайди. Унинг парҳезда бўлишини ва юмалоқлигингиз қараб қўшимча калориялар хавфи ҳақида ўйлаб кўришини кутманг.
Яхшиямки, сиз бундай муаммога дуч келган биринчи одам эмассиз. Қадимги аждодларингизнинг кўпчилиги бу душманга ва унга ўхшаганларга дуч келишган. Ота-боболарингиздан сиз ҳаётингизни сақлаб қолиш учун қочиш ёки курашишингизни талаб қиладиган ҳар қандай таҳдидга жавоб беришга ёрдам берадиган инстинктни мерос қилиб олгансиз. Бу инстинкт – стрессга қарши “ур ёки қоч” деб аталади. Сиз, албатта, у билан танишсиз: юрак уради, тишлар ғижирлайди, барча ҳис-туйғулар чегарагача ўткирлашади. Танадаги бу ўзгаришлар тасодифий эмас. Улар мия томонидан яхши мувофиқлаштирилган ва асаб тизими, шунинг учун сиз тезда ҳаракат қиласиз ва сизда мавжуд бўлган барча кучларни қўллайсиз.
Ханжар тишли йўлбарсни кўрганингизда, мана физиологик даражада нималар содир бўлади. Кўзларингиздан олинган маълумотлар миянинг бодомсимон танача деб аталадиган қатламига узатилади ва қурқув ҳақида огоҳлантирувчи тизим сифатида ишлайди. У миянинг чуқур қисмида жойлашган бўлиб, эҳтимолий хавфларни тан олади. Таҳдид пайтида унинг жойлашуви мия ва тананинг бошқа қисмлари билан тезда алоқа қилишига ёрдам беради. Огоҳлантириш тизими тўр пардаси акс этган ханжар тишли йўлбарс сизни қандай таъқиб этаётганини кўрсатадиган маълумотни олганида, у мия ва танага бир қатор сигналларни юборади, бу эса “ур ёки қочиб қол” реакциясини қўзғатади. Буйрак усти безлари стресс гормонларини чиқаради. Энергия жигардан қон оқимига ёғлар ва шакар шаклида етказиб берилади. Нафас олиш тизими ўпканинг ишини кучайтиради ва кўпроқ кислород танага киради. Қон айланиш тизими тўлиқ қувват билан ишлайди, шунинг учун қон оқимиорқали энергия қочиш ёки жанг қилиш учун масъул бўлган мушакларга киради. Танангиздаги ҳар бир ҳужайра буйруқ олади: нимага қодир эканингни кўрсатиб қўй.
Танангиз ҳаётингизни ҳимоя қилишга тайёрланаётган бир пайтда, миядаги сигнализация тизими сизни танага аралашишдан сақлашга ҳаракат қилади. Сизни яқинлашиб келаётган таҳдиддан чалғитадиган бегона фикрларга эга бўлмаслик учун у сизнинг эътиборингизни ханжар тишли йўлбарсга ва ташқи муҳитга қаратади. Огоҳлантириш тизими ҳам комплексни ишга туширади миядаги импульсларни назорат қилиш учун масъул бўлган префронтал кортексни бостирадиган жавоблар. Ҳаммаси тўғри, “жанг ёки қочиш” жавоби сизни кўпроқ импульсив қилишга ҳаракат қилмоқда. Aқлли, доно, мулоҳаза юритувчи префронтал