W psychologii klinicznej, zarówno osób dorosłych, jak i dzieci oraz młodzieży, szczególną uwagę poświęca się nie tylko opisywaniu przejawów funkcjonowania jednostki, ale nade wszystko formułowaniu koncepcji wyjaśniających uwarunkowania i mechanizmy kształtowania się zdrowia oraz zaburzeń psychicznych i zachowania. Wiedza w obszarze psychologii klinicznej, która często odwołuje się do różnych dyscyplin naukowych, zajmujących się poczuciem dobrostanu oraz problemami i trudnościami w cyklu życia, ma postać mniej lub bardziej całościowych koncepcji lub modeli paradygmatycznych. Koncepcje te z jednej strony odwołują się do konkretnych, specyficznych założeń rozumienia natury i rozwoju biopsychospołecznego człowieka, jak np. psychoanaliza, psychologia poznawczo-behawioralna czy humanistyczna, z drugiej zaś do tez wywodzących się z podejść integracyjnych, które czerpią nie tylko z różnych nurtów teoretycznych, lecz także metaanaliz badań, do których należą np. integracyjny model trudności w nauce, model nieprzystosowania społecznego. Paradygmatyczne podejścia, wywodzące się z psychologicznych teorii o naturze człowieka, dążą do empirycznej weryfikacji prezentowanych założeń, natomiast podejścia integracyjne, często będące efektem powiązania różnych założeń oraz badań empirycznych (Bee, 2004; Kendall, 2004b), koncentrują się na tworzeniu uogólnień, które wyjaśniają szerokie spektrum zachowań jednostki (Lakes i Hoyt, 2009). Koncepcje i modele różnią się stopniem złożoności, spójności i zakresem wyjaśnianych mechanizmów oraz źródeł funkcjonowania dzieci i młodzieży. Wszystkie z nich ogromne znaczenie przypisują wpływom najbliższego – rodzinnego lub dalszego – pozarodzinnego, środowiska społecznego, w którym odbywa się proces wychowania i edukacji. Dopiero odkrycie związków między czynnikami biologicznymi i środowiskowymi pozwoliło na tworzenie bardziej całościowych hipotez o dynamice przebiegu oraz zmienności zdrowia i zaburzeń psychicznych, jak również wskazanie na skuteczne, oparte na dowodach empirycznych oddziaływania terapeutyczne (Chorpita, 2006; Kazdin i Weisz, 2006a).

      Rozdział ten poświęcono omówieniu najważniejszych koncepcji i modeli, pochodzących z różnych, głównie psychologicznych paradygmatów wyjaśniających zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Żaden z nich nie opisuje i nie wyjaśnia w pełni wszystkich objawów psychopatologicznych występujących u dzieci, ale wszystkie w określonym zakresie wskazują na patogenezę i patomechanizm pojawiania się, a następnie utrzymywania zaburzeń psychicznych i zachowania w okresie dzieciństwa i adolescencji.

4.1. Modele biologiczne i podatność – stres a zaburzenia psychiczne

      Jedno z podstawowych pytań nurtujących psychologów brzmi: „Co odgrywa ważniejszą rolę w rozwoju człowieka: natura czy wychowanie (kultura)?”. Zwolennicy modeli biologicznych źródeł zaburzeń psychicznych i zachowania upatrują w czynnikach biologicznych, związanych z naturą człowieka, takich jak czynniki genetyczne, paragenetyczne oraz zmiany strukturalne i deficyty funkcjonalne układu nerwowego. Modele biologiczne często nazywane są modelami medycznymi, ponieważ w poszukiwaniach uwarunkowań zaburzeń psychicznych ograniczają się tylko do wskazania potencjalnych czynników ryzyka pochodzących ze sfery biologicznej, fizycznej człowieka, takich jak predyspozycje genetyczne, uszkodzenia mózgu, czynniki zakaźne, zaburzenia równowagi biochemicznej czy różnego rodzaju choroby somatyczne.

      W ostatnim czasie szczególnie dużo uwagi poświęca się badaniom potwierdzającym hipotezę o transmisji międzypokoleniowej i dziedziczności niektórych trudności i zaburzeń psychicznych. Wskazuje się, że komponentę genetyczną mają zarówno cechy temperamentu, jak i konkretne zaburzenia psychiczne, np. uzależnienie od substancji psychoaktywnych, zwłaszcza alkoholu, nadpobudliwość psychoruchowa czy zaburzenia nastroju (zob. Beauchaine, Hinshaw i Pang, 2010; Bergen, Gardner i Kendler, 2007; McGue, Iacono, Legrand i Elkins, 2001). Przyczyny objawów patologicznych mogą mieć także związek z nieprawidłową budową mózgu lub z jego niewłaściwym funkcjonowaniem,