Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Отсутствует
Читать онлайн книгу.
nie przechodzi przez dalsze etapy dojrzewania, trwając w archaicznej postaci w powiązaniu ze sferami erogennymi z okresu fiksacji (tab. 4.1). Freud (1984) porównywał rozwój libido i popędu agresywnego do kohorty (narodu) podążającej do określonego miejsca, stanowiącego cel tej podróży – okresu genitalnego. Ponieważ podczas podróży, na różnych jej etapach, wystąpiły jakieś trudne do pokonania przeszkody, to część ludzi, która nie ma możliwości poradzenia sobie z nimi, pozostaje w tym miejscu, dalej wędrują tylko bardziej odporni – oni osiągną cel końcowy. Z perspektywy rozwoju struktury psychicznej znaczy to, że ze względu na zakazy zewnętrzne (lub dotyczące ich fantazje) lub wewnętrzne (zakazy i nakazy w superego) jakaś część libido może pozostawać w okresie oralnym, analnym, falliczno-edypalnym, utajonym i nigdy nie dotrzeć do końca podróży, czyli fazy organizacji genitalnej.
Podczas kolejnych faz rozwoju seksualnego następuje rozwój wszystkich elementów struktury psychicznej – id, ego i superego. Rozwój funkcji ego, które, w opozycji do id (popęd libido i agresywny) kierującego się przede wszystkim zasadą przyjemności, powoduje coraz większe uwzględnianie zasady rzeczywistości, przez co zachowania jednostki stają się bardziej adaptacyjne. Rozwój funkcji superego, które mają swoje źródła w identyfikacji z zakazami i nakazami rodziców, czyni go bardziej wrażliwym na zasady moralne. O ile id dąży do doświadczania przyjemności, o tyle ego działa zgodnie z zasadą rzeczywistości i bezpieczeństwa, mając na względzie najważniejsze zadanie, jakim jest dla jednostki samozachowanie. Ego podporządkowuje sobie coraz większe i głębsze obszary id, ale jednocześnie id i wymagania świata społecznego napierają na ego. Ego broni się, stosując wobec tych zagrożeń mechanizmy obronne. Wśród najważniejszych Freud wymienia wyparcie, tłumienie, zaprzeczenie, racjonalizację i sublimację.
W fazie genitalnej osoba osiąga dojrzałość psychoseksualną, czyli integrację wewnętrznych konfliktów i sprzeczności między id i ego oraz ego i superego (np. między zależnością i autonomią, aktywnością i pasywnością, kobiecością i męskością), co wiąże się z rozwojem emocjonalnym i większą adaptacją do rzeczywistości. Osoba osiąga zdolność do odraczania gratyfikacji potrzeb i pragnień, dzięki czemu zyskuje możliwości pracy; rozpoznania, tolerowania i radzenia sobie z lękiem, agresją i rozpaczą; potrafi nawiązywać i utrzymywać względnie stabilne, bliskie relacje intymne; potrafi wyrażać czułość, miłość i pragnienia seksualne. W fazie genitalnej i kolejnych latach dojrzewania, zdaniem Freuda (1933/2010, s. 466), „gdzie było id, tam ma być ego”.
TABELA 4.1. Charakterystyka faz rozwoju psychoseksualnego według S. Freuda
Źródło: opracowanie własne na podstawie Freud, 1923/1999, 1924/1999; Moore i Fine, 1995; Stróżyński, 2017.
Najwięcej uwagi Freud poświęcił wyjaśnieniu przyczyn zaburzeń okresu edypalnego, czyli nerwicowych i perwersji seksualnych, które mogą się ujawnić na różnych etapach życia człowieka – od dzieciństwa do późnej dorosłości. Nerwice podzielił na:
• nerwice aktualne, których etiologii upatrywał w zakłóceniach funkcjonowania seksualnego na płaszczyźnie somatycznej;
• psychonerwice (nerwice – histeria konwersyjna, natręctw, inaczej obsesyjno-kompulsywna i fobie), które są uwarunkowane konfliktem psychicznym;
• nerwice narcystyczne, do których zaliczał psychozy – schizofrenię i melancholię.
W przypadku większości nerwic dominuje konflikt między id a ego, a symptomy pojawiają się wówczas, gdy ego skutecznie nie aktywowało wyparcia impulsów seksualnych (np. kazirodczych) i agresywnych (np. u chłopców w stosunku do ojca) bądź gdy pozostaje ono w konflikcie z superego, naciskami płynącymi z ideałów i restrykcyjnej moralności. Id naciska na realizację popędów, ego, będąc pod wpływem superego, broni się przed ich urzeczywistnieniem – dochodzi do kompromisu między perwersyjnymi i kazirodczymi popędami a zasadami rzeczywistości lub moralnymi poprzez wytworzenie symptomów fobii, nerwicy histerycznej czy obsesyjno-kompulsywnej. Na skutek regresji do fazy fallicznej zakazane impulsy się uaktywniają i poszukują kazirodczych obiektów.
Przyjrzyjmy się zatem temu, jakie zmiany od czasów Freda zaszły w psychoanalizie, w której nietrudno dostrzec pojawianie się nowych założeń i modeli. Chociaż wiele założeń Freuda, zwłaszcza o okresie fallicznym i powstałych w związku z konfliktem edypalnym w nerwicach, nadal jest aktualnych, to współczesna psychoanaliza zmierza do wyjaśnienia przyczyn zaburzeń preedypalnych, zwłaszcza zaburzeń osobowości (charakteru) i psychoz.
Analizując główne założenia w obszarze psychoanalizy, Fred Pine (1988) pokazał ich najważniejsze kierunki rozwoju w zakresie wyjaśniania genezy i mechanizmów zdrowia i zaburzeń psychicznych oraz psychoterapii, które zaowocowały na tyle spójnymi tezami, że powstały cztery modele: teoria popędów, psychologia ego, teoria relacji z obiektem i psychologia self. W każdym z tych podejść inaczej wyjaśnia się m.in. zagadnienia dotyczące następujących kwestii: 1) co stanowi najmniejszą „cegiełkę” czy element psychiki człowieka – popędy libido i agresji, fantazje o popędzie i dobrym lub złym obiekcie czy reprezentacje relacji self z obiektem? 2) jakie znaczenie w rozwoju struktury psychicznej mają biologicznie uwarunkowane dyspozycje dziecka (np. siła popędu agresji czy fantazji o złym obiekcie), a jakie jego realne relacje z matką, ojcem, jak również innymi osobami w późniejszym okresie życia? 3) jaka jest istota traumy wczesnodziecięcej i jej znaczenia dla dalszego rozwoju struktury psychicznej (model konfliktu i deficytu) i patomechanizmu zaburzeń psychicznych w późniejszym okresie życia? 4) jakie czynniki leczące w psychoterapii aktywują procesy i zjawiska pożądane dla procesu zdrowienia? (tab. 4.2).
TABELA 4.2. Kierunki rozwoju psychoanalizy i charakterystyka wybranych założeń
Źródło: opracowanie własne na podstawie Cierpiałkowska i Gościniak, 2005; Pine, 1988.
Mimo istotnych różnic koncepcje te należą do psychoanalizy, ponieważ uznają i podzielają inne istotne założenia, które ją definiują. Wśród wspólnych tez podkreśla się szczególne znaczenie trzech kwestii: 1) motywy ludzkiego postępowania są w istotnym stopniu zdeterminowane działaniem nieświadomych, sprzecznych tendencji psychicznych, które pozostają pod wpływem bardziej pierwotnych lub dojrzałych mechanizmów obronnych, co wpływa na pojawienie się różnych zaburzeń psychicznych i zachowania; 2) rozwój psychiczny (psychoseksualny) ma charakter fazowy i progresywny – zmierza od mniej do bardziej dojrzałych struktur (id, ego i superego) lub organizacji intrapsychicznych (oralna, analna, falliczna, genitalna), na bazie przekształceń procesów pierwotnych i wtórnych; 3) najistotniejszym czynnikiem leczącym na niektórych etapach psychoterapii psychoanalitycznej i psychodynamicznej jest uświadomienie nieświadomego, m.in. na podstawie analizy przeniesienia i przeciwprzeniesienia między pacjentem a analitykiem/terapeutą (Cierpiałkowska i Gościniak, 2005; Gabbard, 2005; Killingmo, 1995).
W klasycznej psychoanalizie Sigmunda Freuda, w psychologii ego Heinza Hartmana, teorii relacji z obiektem Melanie Klein czy Ottona Kernberga oraz psychologii self i relacyjnej Heinza Kohuta, Margaret Mahler czy Donalda Winnicotta zdrowie i zaburzenia psychiczne są odmiennie rozumiane i konceptualizowane. Jedni z nich większą uwagę poświęcili opisaniu rozwoju i zaburzeń psychicznych okresu edypalnego, inni – okresu preedypalanego, co razem przyniosło wszechstronną wiedzę o patogenezie i patomechanizmie różnych jednostek klinicznych u dzieci i młodzieży.
4.2.2. Trauma wczesnodziecięca i jej konsekwencje – model konfliktu i deficytu
W klasycznej