7.3. Modele i narzędzia w wybranych obszarach funkcjonowania dzieci i młodzieży

      7.3.1. Diagnoza funkcjonowania poznawczego i inteligencji

      7.3.2. Badanie funkcji wykonawczych u dzieci i młodzieży

      7.3.3. Diagnoza behawioralna

      7.3.4. Diagnoza temperamentu, osobowości i rozwoju emocjonalno-społecznego

      7.3.5. Badanie doświadczenia i konsekwencji traumy

      7.3.6. Diagnozowanie funkcjonowania rodziny

7.1. Podstawowe zasady stosowania psychologicznych metod i narzędzi diagnostycznych

      Psychologiczna diagnoza kliniczna jest profesjonalną aktywnością zawodową, która wymaga celowego stosowania metod, technik, narzędzi i testów psychologicznych. Metoda to pewien ogólny sposób postępowania, zakorzeniony w określonych założeniach co do natury zjawisk psychicznych, prowadzący do uzyskania określonego typu danych o pacjencie. Przykładem są grupy metod projekcyjnych, obserwacyjnych czy kwestionariuszowych (więcej zob. Soroko, 2016). Technika to praktyczne zastosowanie założeń danej metody, np. w obrębie metody projekcyjnej stosuje się różne techniki – rysunkowe, obrazkowe, słowne – wymagające odrębnych procedur postępowania, w tym wypadku w celu wywołania projekcji jako podstawowego procesu psychicznego. Narzędziami są natomiast konkretne przykłady (egzemplarze) należące do określonej grupy metod, najczęściej diagnostyczne testy psychologiczne. Test psychologiczny to narzędzie stosowane w sytuacji kooperacji diagnosty i osoby badanej, pozwalające na uzyskanie takiej reprezentatywnej próbki zachowań, o których można przyjąć (na bazie teorii lub związków empirycznych), że są one wskaźnikami określonej cechy psychologicznej; test charakteryzuje się określonymi kryteriami formalnymi oraz regułami obliczania wartości mierzonej cechy (Hornowska, 2001). Warto też wskazać, że do określenia pojedynczego narzędzia w literaturze przedmiotu bardzo często stosowane jest ogólniejsze określenie „metoda”. Dla wyróżnienia znaczenia szerszego (bardziej zgodnego ze słownikowym, choć coraz rzadszego) w rozdziale posłużono się terminem „grupa metod”.

      Stosowanie narzędzi, technik i metod diagnostycznych w psychologii klinicznej jest osadzone w wiedzy naukowej. Rozwój diagnozowania jako profesjonalnej działalności pozostaje związany zarówno z doświadczeniami praktyków, rozwojem badań nad diagnozowaniem, jak i z coraz większym udziałem w tworzeniu zasad profesjonalnych usług psychologicznych podejścia opartego na dowodach (evidence-based assessment, EBA). Podejście to wykorzystuje wnioski płynące z teorii i badań na temat tego, jakie właściwości (cechy) pacjenta mają być szacowane, jakie narzędzia pomiarowe są najbardziej wiarygodne do ich oceny oraz jaka procedura diagnostyczna i ewaluacyjna przebiegu tego procesu powinna być wdrożona (Hunsley i Lee, 2010; Hunsley i Mash, 2008).

      7.1.1. W poszukiwaniu reguł wyboru i doboru metod oraz narzędzi diagnostycznych

      Używanie testów diagnostycznych jest charakterystyczną cechą klinicznej psychologii stosowanej (Smith i Handler, 2007). Współcześnie w myśleniu o stosowaniu metod i testów diagnostycznych w psychologii klinicznej wyodrębnia się dwa trendy. Pierwszy podkreśla ogromny postęp w dziedzinie pomiaru psychologicznego, skutkujący znacznym wzrostem liczby legalnych testów będących jednocześnie narzędziami o wysokiej jakości psychometrycznej (zob. np. Hornowska, 2007; Matczak i Jaworowska, 2015). Testowanie, które w tym ujęciu znajduje się w centrum aktywności psychologa, polega na administrowaniu narzędziami, dostarczającymi specyficznego wyniku, który reprezentuje próbkę zachowań typowych pod względem badanej właściwości (Paluchowski, 2007). Wynik ten jest opisywany na bazie wiedzy o normalizacji zgodnie z podejściem nomotetycznym (Meyer i in., 2001). Skutkiem ubocznym tego trendu jest poliferacja (namnażanie się) metod i narzędzi diagnostycznych i niekiedy ich samodzielne funkcjonowanie, tak jakby ich wyniki miały znaczenie niezależnie od innych informacji o pacjencie, co jest sprzeczne z zasadami diagnozowania (zob. Hornowska, 2007).

      Drugi trend akcentuje potrzebę przejścia z koncentracji na testowaniu (używaniu narzędzi) do bardziej całościowych ujęć, gdzie wykracza się poza uzyskanie pojedynczego wyniku i uruchamia złożony proces rozwiązywania problemów, w którym wykorzystuje się rozmaite sposoby zbierania danych, a potem ich opracowywania na różnych poziomach (Tryon, 2010; por. Paluchowski, 2007). To drugie podejście wymaga od psychologa klinicznego rozwijania kompetencji głównie z zakresu integrowania danych diagnostycznych z różnych metod oraz zestawiania tych danych z pozostałymi informacjami obecnymi w szerokim kontekście diagnozy klinicznej, dotyczącymi historii rozwoju dziecka, środowiska rodzinnego czy aspektu ekonomicznego i kulturowego (zob. Soroko, Górska i Cierpiałkowska, 2019; zob. też rozdz. 6). Ponieważ same wyniki testów oraz dostępność innych danych diagnostycznych (np. historia rozwoju) nie są wystarczające do sformułowania diagnozy, to klinicysta pracujący z dziećmi i młodzieżą musi integrować informacje, korzystając z perspektywy ekologicznej i rozważając każdy pomiar w świetle środowiskowego, historycznego, kulturowego, osobowego, sytuacyjnego i rozwojowego kontekstu (Semrud-Clikeman, Fine i Butcher, 2007; por. Brzezińska, 2000).

      Psycholog kliniczny zatem staje przed wyzwaniem znalezienia legalnych i psychometrycznie dobrych narzędzi psychologicznych oraz przed uzasadnionym ich doborem, aby zadanie diagnostyczne zrealizować możliwie optymalnie dla każdej ze stron kontraktu diagnostycznego. Ciągle ważnym wyzwaniem jest (Mash i Hunsley, 2007): 1) przyjęcie wstępnych kryteriów decydowania, jakie metody i w jaki sposób powinny lub mogą być używane, oraz 2) opracowanie reguł dopasowania metod do różnych celów diagnostycznych, które nie będą ignorować ani dowodów empirycznych, ani użyteczności klinicznej.

      7.1.1.1. Kryteria wyboru metod i narzędzi oraz ogólne zasady ich stosowania

      Wybierając metody i narzędzia psychologiczne do badań diagnostycznych, psycholog bierze pod uwagę kryteria etyczne, psychometryczne oraz proceduralne. Może też kierować się kryterium lokalnej dostępności, co jest najgorszym rozwiązaniem (Hornowska, 2007). Jeśli psycholog wybiera narzędzia standaryzowane, takie jak testy psychologiczne, może oprzeć się na ogólnych i szczegółowych standardach ich stosowania (APA, 2007). Standardy w ogólnym sensie wskazują na warunek kompetencji posługiwania się testem, akcentują świadomość etyczną, dbanie o brak stronniczości na każdym etapie jego stosowania oraz indywidualizowanie doboru narzędzia m.in. ze względu na cechy i pochodzenie osoby badanej. Etyka używania testów psychologicznych wymaga, aby wybierane były te narzędzia, które spełniają standardy psychometryczne (standaryzacja, obiektywność, trafność, rzetelność, normalizacja, poprawna adaptacja), oraz by zachowane były przez psychologa tzw. standardy użycia testu (administrowanie, interpretowanie wyniku testowego, zastosowanie wyniku testowego oraz budowanie relacji diagnostycznej). Istotne jest również to, aby psycholog dokonał rozeznania, w jakim zakresie osoba uczestnicząca w badaniu diagnostycznym może spełnić standardy badania danym testem, szczególnie, czy jest on dla niej „mentalnie dostępny” (żeby była w stanie sprostać zadaniom testowym) oraz czy jest ona gotowa psychologicznie