8.3. Diagnoza neuropsychologiczna dziecka a diagnoza dorosłych

8.1. Diagnoza neuropsychologiczna – cele i rodzaje diagnozy

      Mianem diagnozy neuropsychologicznej określa się postępowanie zmierzające do pomiaru i opisu aspektów złożonego zachowania człowieka (funkcji poznawczych, rozwiązywania problemów, kontroli, planowania, procesów emocjonalno–motywacyjnych, funkcjonowania społecznego i czynności motorycznych) oraz ich wyjaśniania w kontekście funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego (OUN) (Lezak, Howieson, Bigler i Tranel, 2012). Powiązanie zmian obserwowanych w zachowaniu jednostki i trudności stwierdzanych w wykonywaniu specjalnie opracowanych zadań z ich mózgowymi mechanizmami wymaga integrowania wiedzy psychologicznej (o poznawczym, emocjonalnym i społecznym funkcjonowaniu człowieka oraz biologicznych i psychospołecznych jego determinantach), neurologicznej i neuroanatomicznej (o strukturze i funkcjach układu nerwowego oraz zaburzeniach i schorzeniach neurologicznych) (Kądzielawa, 2002).

      W diagnozie neuropsychologicznej dziecka, odmiennie od oceny neuropsychologicznej osób dorosłych, istotne jest przyjęcie perspektywy neurorozwojowej. Współcześnie dzięki nowym technologiom możliwe stało się badanie rozwijającego się mózgu i poznawanie zmian zachodzących w jego strukturach i funkcjach w zależności od wieku dziecka, płci i indywidualnych doświadczeń. Zwrócenie uwagi na zakres i kolejność rozwoju struktur mózgowia i związanych z nimi zachowań pojawiających się w dzieciństwie jest ważne dla oceny wpływu czynników środowiskowych. Dodatkowo wyniki badań wskazują, że charakter i utrzymywanie się zaburzeń neurorozwojowych (np. specyficznych trudności w nauce) zależą od interakcji między dysfunkcjonalnymi i nienaruszonymi systemami neuronalnymi. Wreszcie, istotne jest uwzględnienie faktu, że rozwijający się mózg jest bardzo wrażliwy zarówno na uwarunkowania biologiczne, jak i środowiskowe, które mogą prowadzić do ciężkich zaburzeń wieku dziecięcego (Klein-Tasman, Phillips i Kelderman, 2007; Semrud-Clikeman i Teeter Ellison, 2009).

      Ze względu na złożoność procesów zachodzących w mózgu, a szczególnie w mózgu rozwijającym się, wśród wielu paradygmatów diagnozy i terapii zaburzeń wieku dziecięcego i młodzieńczego coraz częściej postuluje się podejście interakcyjne, umożliwiające kompleksowy opis zaburzeń neuropsychologicznych (Teeter i Semrud-Clikeman, 2007). Na czym polega to podejście i jakie są jego zalety?

      Paradygmat interakcyjny koncentruje się na ustaleniu: 1) w jaki sposób nieprawidłowości lub zakłócenia w rozwoju mózgu współdziałają z czynnikami środowiskowymi w różnych zaburzeniach wieku dziecięcego; 2) jaki jest przebieg zaburzeń w czasie, w zależności od charakteru i ciężkości deficytu neuropsychologicznego; 3) jak w ramach neuropsychologicznego zintegrowanego protokołu klinicznego należy oceniać i leczyć zaburzenia neurorozwojowe, neuropsychiatryczne i nabyte, uwzględniając czynniki genetyczne, neurofizjologiczne, neurochemiczne, poznawcze, psychospołeczne i środowiskowe (Semrud-Clikeman i Teeter Ellison, 2009). Podejście interakcyjne w diagnozie neuropsychologicznej wymaga więc wykorzystania wielu technik i wyników różnorodnych badań, które uwzględniają interakcje między psychospołecznymi, środowiskowymi, neurokognitywnymi i neurobiologicznymi aspektami zachowań, umożliwiając lepsze i pełniejsze zrozumienie związku między systemami biologicznymi i psychologicznymi. Należy przy tym zaznaczyć, że związki między funkcjonowaniem poznawczym, cechami psychospołecznymi i deficytami neuropsychologicznymi w różnych zaburzeniach wieku dziecięcego mają charakter dynamiczny i wielokierunkowy (Butler, 2007; Semrud-Clikeman, 2007).

      Zgodnie z podejściem interakcyjnym istotną rolę w genezie zaburzeń neuropsychologicznych odgrywają czynniki zakłócające proces rozwoju układu nerwowego na jego wczesnych etapach, zarazem jednak uznaje się, że nieprawidłowy rozwój mózgu nie musi prowadzić do ciężkich zaburzeń w dzieciństwie. Podjęte wcześnie odpowiednie interwencje terapeutyczne i edukacyjne, w połączeniu ze zmianami w systemach ekologicznych dziecka (w domu, przedszkolu, szkole i środowisku społecznym) mogą bowiem zmniejszyć negatywne skutki zaburzeń neuropsychologicznych czy schorzeń uwarunkowanych genetycznie (Semrud-Clikeman i Teeter Ellison, 2009).

      8.1.1. Cele i zadania diagnozy neuropsychologicznej dzieci i młodzieży

      Pytanie o cele i główne zadania diagnozy neuropsychologicznej dzieci i młodzieży jest jednym z najistotniejszych we współczesnej neuropsychologii rozwojowej. Specyficzne problemy diagnozy u dzieci nakładają się na wciąż nierozstrzygnięte wątpliwości co do ustalenia ogólnego celu diagnozy neuropsychologicznej, niezależnie od wieku (Maryniak, 2014; Semrud-Clikeman i Swaiman, 2017).

      Zdaniem Muriel D. Lezak badania neuropsychologiczne służą różnym celom, zarówno naukowym, jak i aplikacyjnym. Mogą prowadzić do rozpoznania określonego zaburzenia i wyjaśnienia mechanizmów obserwowanego zachowania (diagnoza), stanowić podstawę planowania oddziaływań rehabilitacyjnych i organizowania opieki nad chorym, mogą być wykorzystywane do monitorowania przebiegu i oceny skuteczności leczenia i terapii, dostarczać informacji w opiniowaniu sądowym czy rentowym lub służyć celom naukowym (Lezak i in., 2012).

      W tym aspekcie specyfika badania neuropsychologicznego dziecka wyraża się w kilku kluczowych kwestiach (Fennell i Bauer, 2009; Gilmour i Hohnen, 2008; Grzegorzewska, Pisula i Borkowska, 2016; Semrud-Clikeman i Swaiman, 2017; Semrud-Clikeman i Teeter Ellison, 2009):