Paljas

      Ster-Kinekor

      Laetitia Pople

      1Katinka Heyns se Paljas is ’n grootse prent wat die kyker enduit betower. Dit skets ’n gewone gesin wat op ’n klein stasie tussen niks en nêrens woon. Die stasietjie word nie verniet Toorwater genoem nie.

      2Die ouers swyg of praat verby mekaar, die seuntjie is uit keuse stom en die “nukkerige” dogter het nie meer lus vir klavierspeel nie. Hul lewe het so stil en vaal soos die vlakte om hulle geword.

      3Die doodse stilte word een donkernag met ’n onaardse brul verbreek. ’n Sirkuswa is gestrand op die verkeerde plek, die malse kleure daarvan druis in teen die omgewing en voorspel groot dinge. ’n Nar bly agter as die bontspul weer vertrek.

      4Niemand behalwe Willem, die seuntjie, is bewus van sy bestaan nie. Die transformasie of heling van die verbrokkelde gesin word sigbaar in vreemde klein dingetjies.

      5Die dramatiese wending van die prent kom as ’n skok. Die kyker wil verkieslik ewig hanswors en harlekyn saam met die rooineus tussen die Karoobossies. In die werklikheid word dié speelsheid nekomgedraai deur voorskriftelikheid en ’n swart-wit lewensuitkyk. Hier gryp die gemeenskap “met die dominee aan hul kant” in om die ligsinnigheid hok te slaan. Die gevaar van ou horrelpoot, nes ’n bende rowers, oordonder mos alle pret. Heyns speel met die argetipes en hier kry Paljas ’n universele eggo.

      6Heyns skep blywende beelde wat in jou geheue afgeëts bly. Die aansteeklike rinkink van die nar en seun soos hase in die pienk veld, of die kyker se eerste kennismaking met die nar as ’n bisarre verskynsel in die dorre woestynlandskap, of die simboliek van die nar wat die lang pad na die kerk aandurf . . .

      7Die redigering van Paljas is soomloos en goël met die oog.

      8Koos Roets se fotografie is weer eens ’n visuele gedig; hy benut die palet van kleure en skakeer emosie. Die prent ontvang ’n natuurlike ritme in die haarfyn choreografie, selfs die volstruise speel saam. Geen speler kan uitgesonder word nie – van Aletta Bezuidenhout, Marius Weyers, Larry Leyden, Liezel van der Merwe, Jan Ellis en Marthinus Basson sien ’n mens die hart en derms van hul karakters.

      9Die prent is doepa vir die gees. Bitter min kry dit reg om ’n tydlose meesterwerk te skep waarvan die hart só bons.

      Beantwoord die volgende geïntegreerde vrae in jou werkboek.

      1. Omskryf die betekenis van die volgende woorde en frases in konteks van die teks: “malse” (par. 3); “argetipes” (par. 5); “afgeëts” (par. 6); “bisarre” (par. 6).

      2. Lees In ’n neutedop hierna oor denotasie en konnotasie. Lees die sin “. . . sien ’n mens die hart en derms van hul karakters”. Is hierdie beskrywing van die karaktervertolkings letterlik of figuurlik bedoel? Verduidelik jou antwoord.

      Kritiese taalbewustheid

      Die denotasie van ’n woord is die gewone betekenis van ’n woord; dit is die letterlike, saaklike, objektiewe betekenis van ’n woord, byvoorbeeld: Indien jy aan sport wil deelneem, moet jy jou gewig dophou. (Letterlike betekenis – hoeveel jy weeg.)

      Konnotasie dui op die ongewone betekenis van ’n woord, ’n gewysigde of bybetekenis waaronder die oordragtelike (figuurlike) betekenisse soos idiome, spreekwoorde en beeldspraak tel, byvoorbeeld: Elkeen moet sy gewig ingooi om die wedstryd te wen. (Figuurlike betekenis – jou beste lewer.)

      3. In die laaste paragraaf lees ons “Die prent is doepa vir die gees.” Wat is die letterlike betekenis van die sin?

      4. “Die kyker wil verkieslik ewig hanswors en harlekyn saam met die rooineus . . . ” Watter woordsoort is “hanswors” en “harlekyn” in die aangehaalde sin?

      5. Wat bedoel die resensent met ’n “swart-wit lewensuitkyk”?

      6. “Katinka Heyns se Paljas is ’n grootse prent . . .” Kies uit die lysie wat volg ’n sinoniem (woord met min of meer dieselfde betekenis) vir “grootse”.

      7. Die speelsheid van die nar word “nekomgedraai”. Wat beteken nekomgedraai? Kies die korrekte antwoord uit die volgende:

      a. Hulle dreig om die nar seer te maak.

      b. Die nar moet ophou om te speel.

      c. Die nar se spelerige geaardheid word gestuit.

      d. Hulle wil letterlik sy nek omdraai (hom doodmaak).

      8. “Die redigering van Paljas is soomloos en goël met die oog.” (par. 7) Herskryf hierdie sin in jou eie woorde.

      9. In Afrikaans word sommige woorde se spelling en skryfwyse deur tradisie bepaal. Standaardafrikaans sluit met betrekking tot woorde met dieselfde klanke maar verskillende skryfwyses grootliks aan by Nederlands, byvoorbeeld ei en y asook f en v. Kies nou die korrekte woord tussen hakies in die volgende sinne. Hierdie woordpare word homofone genoem.

      a. Sekere mense (lei/ly) dikwels aan intense vrees.

      b. Die son skyn (fel/vel) op die sirkusgangers.

      c. (Fier/vier) en regop loop die nar langs die olifant.

      d. Hy dink terug aan die (vorse/forse) gestalte van sy pa.

      10. Ons spel ook volgens die beginsel van gelykvormigheid. As die woorde rant en hond uitgespreek word, dan word die [t] as slotklank gehoor. Om te verseker dat gelykvormigheid ten opsigte van die meervoudsvorm gehandhaaf word, word hond dus met ’n d gespel en rant met ’n t. Die meervoudsvorme van dié woorde is honde en rante. Kies die korrekte vorm van die woorde tussen hakies.

      a. Die musiek is hopeloos te hard; dit werk op my (senewees/senuwees).

      b. Die diere beweeg al in die (skaduwee/skadewee) van die bome om nie gesien te word nie.

      11. Lees die inligting in In ’n neutedop oor die selfstandige naamwoord en beantwoord daarna die vrae.

      Selfstandige naamwoorde

      Die selfstandige naamwoord sluit die volgende soorte in:

      Hoe herken jy ’n selfstandige naamwoord?