Przytaczam dwa różne tłumaczenia jednego fragmentu z Sources of the Self, by zilustrować stopień terminologicznego rozchwiania, który wytworzył się w przestrzeni polskiej wersji pracy, skutecznie utrudniając uchwycenie spójności wyjściowego projektu filozoficznego i gubiąc ostatecznie centralną kategorię tej analizy. Katarzyna Rosner (Narracja jako struktura rozumienia…, op. cit.) w recenzji pracy Taylora tłumaczy fragment ze s. 35–36 następująco: „Język istnieje i funkcjonuje tylko wewnątrz pewnej społeczności. To zaś wskazuje na inny podstawowy rys jaźni. Jaźń nie może być opisana bez odniesienia do tych, którzy ją otaczają, […] do partnerów rozmowy, którzy byli istotni dla procesu osiągania przeze mnie samookreślenia. […] Jaźń może egzystować tylko wewnątrz tego, co nazywam siecią interlokucji” (ibidem, s. 15). Tłumaczenie Adama Lipszyca z polskiego wydania pod redakcją Tadeusza Gadacza brzmi tak: „Język istnieje i jest podtrzymywany jedynie w obrębie pewnej wspólnoty języka. To zaś odsyła do kolejnej ważnej cechy podmiotowości. Podmiotem można być tylko pośród innych podmiotów. Podmiotu nie sposób opisać bez odwołania do innych podmiotów, które go otaczają […], które odegrały kluczową rolę w procesie mego samookreślenia. […] Podmiotowość istnieje jedynie w obrębie czegoś, co nazywam ‘sieciami rozmowy’” (Ch. Taylor, Źródła podmiotowości…, op. cit., s. 68). Fragment oryginalny brzmi: „A language only exists and is maintained within a language community. And this indicates another crucial feature of the self. One is a self only among other selves. A self can never be described without reference to those who surround it. […] I am a self only in relation to certain interlocutors: in one way in relation to those conversation partners who were essential to my achieving self-definition; in another in relation to those who are now crucial to my continuing grasp of languages of self-understanding – and, of course, these classes may overlap. A self exists only within what I call ‘webs of interlocution’” (Ch. Taylor, Sources of the Self…, op. cit., s. 35–36).

K. Rosner, Narracja jako struktura rozumienia…, op. cit.

I. Krzemiński, Symboliczny interakcjonizm i socjologia, PWN, Warszawa 1986, s. 51.

H. Blumer, Implikacje socjologiczne…, op. cit.; D. Niklas w przypisie tłumaczy swoją decyzję tym, że „kategoria osobowości jest nieomal całkowicie obca wywodzącemu się od Meada interakcjonizmowi symbolicznemu, którego Blumer jest czołowym przedstawicielem” (ibidem, s. 70).

A. Przymusiała, M. Młoczkowska, Bibliografia filozofii polskiej 1896–1918. Zeszyt drugi, PWN, Warszawa 2002, s. 283–287.

W. James, The Varieties of Religious Experience. A Study in Human Nature, 1902 (pol. Doświadczenie religijne, tłum. J. Hempel, Gebethner i Wolff, Warszawa 1919).

W. James, Doświadczenie religijne…, op. cit., s. 157. Zapis wedle oryginału publikacji z 1919 roku.

W. James, Pragmatism, a New Name for Some Old Ways of Thinking. Popular Lectures on Philosophy, Longmans, New York 1906 (pol. Pragmatyzm, tłum. W.M. Kozłowski, E. Wende i S-ka, Warszawa 1911, s. 69). W nowym przekładzie (Pragmatyzm: nowa nazwa kilku starych metod myślenia. Popularne wykłady z filozofii, tłum. M. Filipczuk, Zielona Sowa, Kraków 2004) tłumacz używa terminu „jaźń”.

J. Słowacki, Filozofia, [w:] idem, Pisma prozą, t. X, red. W. Florian, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1949, s. 418: „Sokrates przed Chrystusem mógłby wielkim być powiedziawszy, że jego Jaźń jest nieśmiertelną – i twórczą, ale po Chrystusie Trentowski już nie powinien rozprawiać o tym, czym jest Jaźń jego, ale czym być powinna” (pierwodruk: „Pamiętnik Literacki” 1907, s. 246–249). Jak ustalił podający ów fragment do druku J.G. Pawlikowski, tekst powstał w okresie po Genesis z Ducha, a więc pochodzi z okresu 1844–1849. B. Prus, Doktór filozofii na prowincji [1875], [w:] idem, Drobiazgi, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Warszawa 1945, s. 198: „Natury poziome, grubiańskie i egoistyczne nie mogły pojąć tego stosunku jaźni pokrewnych, że nie powiem siostrzanych, i szeroko rozprawiały o drzwiach […]”. S. Żeromski, Uroda Życia. Powieść, „Czytelnik”, Warszawa 1948 [1912], s. 181: „Uczuł jej ramię oparte o swoje ramię, rozkoszny nacisk, który był już częścią jego zmysłowej jaźni”.

Począwszy od Słownika języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (E. Lubowski i Spółka, Warszawa 1900), przez Nowy słownik języka polskiego, red. T. Lehr-Spławiński (Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1938–1939), po współczesne słowniki i encyklopedie.

A. Walicki, Wstęp, [w:] B. Trentowski, Chowanna czyli System pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970, s. xxviii.

B. Trentowski, Myślini czyli całokształt logiki narodowej, N. Kamieński, Poznań 1844, s. 85.

Filozof planował spolszczyć terminy niemieckiej filozofii analitycznej, umieszczając w swych pracach potok nowo tworzonych terminów. Dla zilustrowania tej pasji lingwistycznej przytaczam przykłady pochodzące tylko z dwóch sąsiadujących stron Myślini (t. II, s. 42–43): przeciwpust, przeciwstaw, przeciwzwrot, przeciwróżność, przeciwróżniec, pochodniki, przechodniki, wychodniki, głównik, przybiorek, bezmian, błazgoń, czadz, dźwigoń, głębik, gotowiec, kawalec. Jakkolwiek nieprzejrzyste i przybierające absurdalne rozmiary, neologizowanie Trentowskiego miało za cel rozbudowanie polskiego słownika pojęć filozoficznych oraz przyswojenie terminów łacińskich i niemieckich. I tak „bezmian” to „Un-bestimmte”, coś niewypowiedzianego, niemającego nazwy/miana, a „kawalec” to „fragmentum”.

Przykładowo w 1912 roku Bronisław Malinowski używał go dość swobodnie, pisząc w Dzienniku np. „Dygresja à propos Tołstoja o przeżywaniu się w cudzej jaźni […]. Brak widzenia cudzych jaźni jest dla mnie symptomem wewnętrznej nieciekawości” (Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, s. 203).

Nowy słownik języka polskiego…, op. cit., s. 1298.

B. Trentowski, Myślini…, op. cit., s. 88.

Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I, PWN, Warszawa 2000, s. 580. Nie znalazłam takiej informacji w Myślini, Andrzej Bańkowski natomiast nie podaje źródła tej hipotezy.

B. Trentowski, Myślini…, op. cit., s. 80–81.

Ibidem, s. 82–83.

L. Koczanowicz (Jednostka – działanie – społeczeństwo…, op. cit., s. 46) zwraca uwagę na – jak to określa – „kłopotliwy charakter tej kategorii”. James w The Principles of Psychology pisał o tym aspekcie jaźni tak: „Przez jaźń duchową, na tyle, na ile należy ona do ja empirycznego, rozumiem ludzką wewnętrzną lub podmiotową istotę, psychiczne zdolności i dyspozycje brane konkretnie; nie czystą zasadę osobowej Jedności lub ‘czyste’ Ego” (cyt. za L. Koczanowicz, Jednostka – działanie – społeczeństwo…, op. cit., s. 46). Byłaby to centralna część strumienia świadomości, odpowiadająca za procesy samorefleksji, odnosząca się do samej siebie jako przedmiotu analizy – „miejsce, z którego emanuje fiat woli” (ibidem; por. wydanie W. James, The Principles of Psychology, vol. I, New York 1950, s. 296–297).