7.2. Wybrane grupy metod diagnostycznych

      W metodach diagnostycznych wyróżnia się fazę zbierania danych (przebieg spotkania diagnostycznego z osobą badaną) oraz fazę ich interpretacji (od cząstkowych interpretacji poszczególnych zachowań czy manifestacji do złożonego całościowego rozumienia osoby).

      7.2.1. Rozmowa i obserwacja psychologiczna jako metody organizujące badanie diagnostyczne

      Rozmowa psychologiczna to wzajemna relacja i współdziałanie diagnosty i diagnozowanego, które sprzyjają poznaniu i zrozumieniu zachowań, doświadczeń tego ostatniego w zakresie, jakiego wymaga realizacja celu diagnozy (zob. Suchańska, 2007). Natomiast obserwacja umożliwia badanie zachowania bezpośrednio w trakcie jego trwania (tzw. celowe rozpoznawanie wskaźników), co pozwala wnioskować o właściwościach lub stanach psychicznych osób na podstawie określonej teorii (zob. Kowalik, 2000; Suchańska, 2007). Zatem przedmiotem obserwacji psychologicznej na omawianym tu gruncie są zjawiska będące wyrazem aktywności psychicznej dziecka i jego opiekunów (Zalewska, 2011, s. 33). Rozmowa i obserwacja psychologiczna jako metody swobodne są nierozłączne i umożliwiają realizację celów związanych z organizowaniem przebiegu spotkań diagnostycznych. Mają tym samym nadrzędny charakter i dzięki nim można m.in. dbać o kontakt i utrzymywać motywację, monitorować przebieg spotkań diagnostycznych i dostosowywać pozostałe interwencje oraz zaobserwować i omówić funkcjonowanie dziecka w kontekście relacji z rodzicem lub na tle całej rodziny.

      Skierowanie do psychologa jest poprzedzone tym, że dziecko odbiera komunikaty od dorosłych, iż ma się zmienić, więc zaczyna relację diagnostyczną z myślą, że psycholog również chce zmiany. Początkowo może zatem być oporne i czuć potrzebę obrony siebie, dlatego zaleca się, aby budowanie relacji z dzieckiem zaczynało się od wysłuchania skojarzeń o oczekiwaniach odnośnie do spotkań diagnostycznych, a także reagowania z delikatnością na wyrażane przez dziecko treści (Landreth, 2016). W przypadku młodszych dzieci podkreśla się, że duże znaczenie mają kwestie organizowania spotkania, w tym przywitanie w poczekalni z dzieckiem, tak aby rozmowa z rodzicem była jedynie w tle, a następnie zapoznanie dziecka z pokojem (gabinetem) i oddanie mu inicjatywy przy oswajaniu się z miejscem (tamże).

      Ważne jest też zebranie informacji o oczekiwaniach co do przebiegu diagnozowania oraz wyrażenie własnych oczekiwań. Katharina Manassis (2015) zadaje każdej ze stron pytanie: „Czy w twojej rodzinie dzieje się coś, o czym nie chcesz rozmawiać przy dziecku/rodzicach?”. Wskazuje też, że zwykle rozpoczyna od omówienia sytuacji w obecności wszystkich, aby poznać problem. Następnie informuje, że chce porozmawiać z dzieckiem, a potem z rodzicami, ponieważ rodzice i dzieci czasem widzą problem inaczej. Ważne jest poruszenie problemu ograniczenia poufności (McConaughy, 2013). Przykładowa organizacja spotkania, gdy pacjentem jest dziecko do około 12. roku życia, może wyglądać tak, że najpierw rodzice wypowiadają się w obecności dziecka, potem dziecko zostaje sam na sam z psychologiem, a potem rodzina razem spotyka się ponownie, co łącznie zajmuje 90–120 minut (Marcelli, 2009). Spotkania z samymi rodzicami mogą być bardziej regularne, szczególnie gdy proszą oni o to wprost, gdy dziecko jest stawką w konflikcie między rodzicami i gdy objawy poważnej patologii rodzinnej są widoczne. Dziecko powinno być każdorazowo poinformowane, że takie spotkanie się odbędzie.

      W rozmowie psychologicznej z dziećmi pojawia się wiele wyzwań komunikacyjnych. Podkreśla się często konieczność mówienia krótkich zdań (np. do 10 słów w wypowiedzi do dziecka; Landreth, 2016). Helen Orvaschel (2004, za: Semrud-Clikeman, Fine i Butcher, 2007) sugeruje, by zapytać dziecko, jakiego słowa używa, jeśli jest z nim źle lub jeśli czuje, że wpadło w kłopoty. Poznawszy to określenie, pyta, czy dziecko wie, dlaczego czuje się w ten sposób (używając jego słowa). Gdy klinicysta obserwuje wycofanie uwagi dziecka w reakcji na trudny temat, może podsumować rozmowę do momentu pojawienia się wycofania i ponowić pytanie. Zdarza się, że odruchowo próbuje on w takiej sytuacji zmienić temat, ale czasem wystarczy spróbować użyć innych narzędzi (sposobów rozmawiania) podczas wywiadu, które pozwolą dziecku omówić trudne doświadczenie, a nie będą utrwalać reakcji unikania wobec tego tematu (Grills-Taquechel, Polifroni i Fletcher, 2009). Niekiedy pomocne jest dodatkowe wspomaganie przez włączanie rysowania („narysuj scenę z życia twojej rodziny, szkoły, przyjaciół i opowiedz o tym historię”), opowiedzenia anegdoty (np. jako analogii do problemów dziecka) czy użycie zabawek (np. lalek, których zachowania dziecko ma opisać). W zależności od wieku dziecka podstawowa komunikacja werbalna i obserwacja wzbogacane są innymi sposobami komunikacji, takimi jak zabawa przedmiotami (szczególnie do 3. roku życia), wyobrażone dialogi (marionetki, odgrywanie ról – szczególnie między 3. a 7. rokiem życia), rysunki (szczególnie w 7.–11. roku życia). Natomiast dialogi typu dorosłego dominują w diagnozie dzieci powyżej 13. roku życia (Marcelli, 2009).

      Włączanie zabawy do diagnozowania może być częścią badania obserwacyjnego lub wiązać się z rozmową podczas wspólnej lub równoległej zabawy dziecka i klinicysty (np. w trakcie budowania z klocków budowli wspólnej lub dwóch budowli). Typy zabawek używanych przez psychologów to: 1) symbolizujące obiekty z prawdziwego życia (lalkowa rodzina, dom dla lalek, pacynki); 2) zabawki pozwalające na rozładowanie agresji (worek do bicia, pacynka-krokodyl, poduszki); 3) zabawki do twórczej ekspresji i uwalniania emocji (piasek, woda, klocki, farby) (Landreth, 2016). Wywiady oparte na zabawie u dzieci w wieku 3–5 lat odbywają się zwykle na podłodze lub w innej scenerii dostosowanej do dziecka, z użyciem jego słownictwa, i mają dosyć powolny przebieg, z wyczekiwaniem odpowiedzi (McConaughy, 2013; Morrison i Flegel, 2018).

      Podczas początkowych spotkań ważne jest zwrócenie uwagi na to, kto przychodzi na pierwsze spotkanie i jak dziecko uczestniczy w dialogu rodzice–psycholog (Marcelli, 2009). Włączenie do procesu diagnozowania dziecka sesji rodzinnej (wywiadu rodzinnego) pozwala zwrócić uwagę na dynamikę rodzinną, granice, sojusze, triangulacje. Trudności w spotkaniu się z poszczególnymi członkami rodziny mogą być wskaźnikiem jej funkcjonowania i stopnia motywacji do pracy z psychologiem (tamże). Psycholog obserwujący rodzinę może zapytać: „Kto chciałby rozpocząć?”, „Kto pierwszy chciałby powiedzieć, dlaczego wszyscy tutaj jesteśmy?” (Morrison i Flegel, 2018). Ponadto sesja rodzinna może znacząco poprawić rozumienie problemu dziecka przez psychologa i rodziców oraz zwiększyć szanse na wypełnianie zaleceń diagnostycznych i pomocowych (Tharinger i in., 2008).

      7.2.2. Wywiad jako metoda zbierania danych klinicznych

      Wywiad realizuje cele związane ze zbieraniem danych obiektywnych i subiektywnych (oraz wyciąganiem wniosków na ich podstawie). Typowa kompozycja wywiadu składa się z części wstępnej, ukierunkowanej na zbudowanie przymierza z osobą udzielającą wywiadu oraz zebranie podstawowych informacji na temat wstępnego rozpoznania problemów (protodiagnoza) i ich przebiegu. Następnie podejmowane są bardziej specyficzne problemy związane z diagnozowanym zaburzeniem, takie jak obecność symptomów, częstotliwość, intensywność, czas trwania (przy diagnozie opisowej), lub ze zjawiskami czy procesami psychicznymi oraz ich przeżywaniem (przy diagnozie wyjaśniającej). W następnej kolejności pojawiają się próby podsumowania i podjęcia decyzji diagnostycznych, bazujące bądź to na ustalonych algorytmach (sposoby obliczania wyników), bądź to na wnioskowaniu klinicznym prowadzonym w ramach danego paradygmatu