Сыр өңірі қазақтары. Тарихи-этнографиялық зерттеу (ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басы). 1-том. Тәттігүл Картаева
Читать онлайн книгу.
мәліметтердің тізбесін жасаған автор.
1768-1774 жылдары Қазақстанның көптеген территориясын қамтыған экспедицияға қатысқан П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.И.Лепехин, И.Г.Георги жазбаларының да маңызы зор. Неміс ғалымы П.С.Паллас (1741-1811) 1768 жылғы қазақ даласында болған сапар нәтижелерін бес томдық «Путешествия по разным провинциям Росийской империи» атты еңбегінде жариялады. Бұл еңбекте Кіші жүз қазақтарының қоныстары да қамтылды. 1768-1769 жылдары жүргізілген «Орынбор экспедициясы» материалдары И.И.Лепехиннің еңбектерінде жазылып, Еділ, Жайық бойын және Орынбор даласын қоныстанған халықтардың тұрмыс-тіршілігін қамтыған [301].
Сыр өңірін мекендеген ортағасырлық ұлыстар мен олардың байырғы тіршіліктерін танып-білуде қазақ даласын 1245-1247 жылдары жүріп өткен Джиовани Плано Карпини және 1253-1255 жылдары жүріп өткен Виллема (Гильома) де Рубрук жазбаларының маңызы зор, саяхатшылар «командар» деп Дешті қыпшақтың оңтүстігіндегі, яғни Сыр өңіріндегі қыпшақтарды қамтыған [308]. Саяхатшылардың жол картасы Джиовани Плано Карпинидің Сыр өңіріне Арал теңізінің оңтүстігі жағалауы арқылы кіріп Сырдария өзенінің сол жақ жағалауы арқылы жүріп, Сығанақ қаласы үстінен өткенін, ал Виллема (Гильома) де Рубруктың Сыр өңіріне Арал теңізінің солтүстік-шығысы арқылы кіріп Жент, Жанкент, Сығанақ қалалары өңірі арқылы жүріп өткенін көрсетеді [308, 245-246].
1785-1786 жылдары жүргізілген Орынбор экспедициясының жетекшісі болған швед ғалымы И. Фальктың (1727-1774) Орынбор даласындағы қазақ ауылдары жайында жинаған мәліметтерін осы экспедиция мүшесі болған И.Г.Георги жинақтап шығарған [83]. Швед ғалымы И.Г.Георгидің (1729-1802) Орынбор экспедициясы кезінде жинақтаған тарихи-этнографиялық деректерінің «О киргизцах» атты бөлімінде Кіші жүздің тайпаларына сипаттама берілген, Кіші жүз қазақтарының материалдық мәдениетімен қатар, көшпелі мал шаруашылығын да қамтыған [83, Ч 1., 115-142].
Қазақ халқының этногеографиясын анықтауға, соның ішінде Сыр өңірінде орналасқан тайпалардың қоныстануын нақтылауға басты бағдар болған еңбектің қатарында «Географическо-статистический словарь Российской империй» атты 5 томдық ғылыми-анықтамалықтың маңызы ерекше [81]. 1818 жылы «Сибирский вестник» журналында жарық көрген ресейлік шенеунік М.Поспелов пен Т.Бурнашевтың 1802 жылы қазақ жерінде болған кездегі жазбасында Кіші жүз тайпалары Орынбор шекарасынан бастап Бұхараға дейінгі аумақты алып жатыр, – деп көрсеткен [155, 149]. Осы журнал беттерінде қазақ халқының үш жүздік құрылымы жайында қалам тербеген автордың бірі Г.И.Спасский. Оның «Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой Орды» атты еңбегінде қазақ ру-тайпаларының саны мен этногеографиясымен қатар, шаруашылық тарихына, салт-дәстүрлеріне сипаттама берген, көшпелі тайпалардың әлеуметтік қатынастары жазылған [335а].
Қазақтардың үш жүздік құрылымына анықтама бере отырып, олардың қоныстанған аймағын көрсеткен еңбектің бірі – «Народы России» атты этнографиялық очерк [272]. Бұл еңбекте: «Қазақтар Орта Азия аймағында, Жайық өзені және Каспий теңізінен Алтай, Алатау, Тянь-Шань