Сыр өңірі қазақтары. Тарихи-этнографиялық зерттеу (ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басы). 1-том. Тәттігүл Картаева
Читать онлайн книгу.
мен шайырларының айтыстары, термелері де этнографиялық дерек көздер бола алады [201; 7]
ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезінде жарық көрген баспасөз материалдары кеңінен қамтылды. Бұрынғы баспасөз беттерінде жарияланған мәліметтерді ғылыми маңыздылығы жағынан архив құжаттарымен тең қоюға болады.
М.А.Крямечевтің «Дисперсия коэффицента детей школьного возраста кочевого и оседлого населения Туркестана. Котта-Курганский и Перовский уезды» [191], О.Полочанскийдің «За новый аул-кстау» [304], атты еңбектерін негізге ала отырып, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ауылдарындағы әкімшілік, әлеуметтік-экономикалық жағдайларға қатысты өзгерістерді нақтыладық.
Жоғарыда тізбектелген ХІХ ғасыр – ХХ ғасырдың бас кезінде жарияланған еңбектердің Сыр өңірі қазақтарының біз зерттеу нысанасына алып отырған кезеңдегі тарихи этнографиясының қыр-сырын ашып, зерттеуде басты ғылыми дерек болып табылады.
Зерттеу мәселесінің тарихнамасының келесі тобын статистикалық комитеттер жазбалары, санақ кітаптары және санақ нәтижесі бойынша жазылған еңбектер құрайды.
1865 жылдан бастап құрылған облыстардағы статистикалық комитеттер, статистикалық партиялардың қызметі негізінен патша үкіметінің отарлау саясатымен астарлас болды. Олардың басты міндеттерінің бірі орыс шаруаларын қоныстандыруға ыңғайлы шұрайлы жерлерді іздестірумен қатар, жергілікті жерге патша үкіметінің билігін нығайтуға бағытталды. 1870 жылы Түркістан статистикалық комиссиясы мүшелері жүргізген санақ қорытындыларына негізделген Н.А.Маев басшылығымен шығып тұрған «Материалы для статистики Туркестанского края» атты жинақтан Түркістан өлкесін мекен еткен тайпалармен қатар, Перовск және Қазалы уезіндеріндегі қазақтардың түтін саны, қоныстары жайында маңызды мәліметтерді алуға болады. Жинақтың 1-шығарылымының Сыр өңіріндегі халықтардың этнодемографиясы мен көшу жолдарын анықтаудағы маңызының ерекше екендігі даусыз [242].
Сырдың төменгі ағысы бойын мекендеген қазақтардың ру-тайпалық құрамы, статистикалық көрсеткіші, мерзімдікқоныстары, суару көздері, егін шаруашылығының дамуы, салық жүйесі сияқты өзекті мәселелерін айқындауда, ХІХ ғасыр – ХХ ғасырдың бас кезінде ауыл шаруашылығы негізінде жүргізілген статистикалық санақ нәтижелері басшылыққа алынды. Статистикалық санақ нәтижелері этнодемография, этностатистика салалары үшін құнды деректер болып табылады. Ауыл шаруашылығы негізінде жүргізілген статистикалық партия санағы нәтижелері Сыр бойындағы қазақтардың ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі нақты қоныстары жайындағы маңызды мәліметтерді жинақтаған. Әсіресе қыстау аттарын нақтылауға басты нұсқау материалы болып, нәтижесінде Сыр өңірі қыстауларының атаулары мен қыстауды қамтамасыз еткен су көздерінің атаулары жинақталды [Қосымша В, Қосымша Г].
Ауылшаруашылығы негізінде жүргізілген бұл санақ Қазақстанның барлық аймағын дерлік қамтып, әрбір санақ кітабында сол аймақтың тарихи-географиясы, дәстүрлі жайылымдары,